اگرچه هنوز هم بخش‌هایی از تصویر غلوآمیز و ناصحیح مهاجرت استعدادهای برتر و نخبه‌های ایرانی به خارج از کشور در فرهنگ و باور جامعه باقی مانده و اصلاح‌اش نیازمند فرهنگ‌سازی است، اما خوشبختانه با ایجاد یک زیست‌بوم مساعد فعالیت و شکوفا شدن نوآوری‌های سرمایه انسانی جوان و خلاق، سرمایه‌های ارزشمند انسانی دوباره به کشور بازگشته است و این روند ادامه دارد.

به گزارش مرکز ارتباطات واطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، نفت؛ سوخت و سوزاند. گرچه ثروت آفرید اما بسیاری از داشته‌های ما را به حاشیه برد. تکیه به خام‌فروشی جای خود را به ارزش نان بازو و توانمندی داد و ما را به غفلت و سرخوشی حاصل از خام‌فروشی کشاند. این روزها اما به خود آمده است و صحبت از سرمایه‌هایی که دیدنی نیستند اما ارزش‌آفرین‌اند نقل محافل شده است. نوآوری سرمایه انسانی با دمیده شدن در کالبد شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها روح تازه به جامعه داده است. نیازهای روزمره به دست همین کسب و کارهای به راحتی برطرف می‌شود و همین موضوع، موجب شده است جامعه با دید تازه‌ای به سرمایه‌های جوان و خلاقش بنگرد.

سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری و رییس بنیاد ملی نخبگان به عنوان سکان‌دار عرصه نوآوری و فناوری کشور نیز تأکید ویژه‌اش را بر اهمیت استفاده از این سرمایه مهم و ارزشمند قرار داده است. سرمایه‌ای که زیر زنگارها و خاکسترهای به جامانده از سوزاندن سرمایه نفتی، به فراموشی سپرده شده بود، امروز به مثابه یکی از پایه‌های مهم توسعه شناخته می‌شود.

بخشی از سرمایه انسانی جوان و خلاق، که به دنبال بستری برای بروز نوآوریی‌هایشان بودند و جامعه را آماده و آگاه نمی‌یافتند، راه مهاجرت گزیدند. اما با فراهم شدن زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری برای رونق کسب و کارهای دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها، بخش قابل توجهی از آنان، امروز بازگشته‌اند. فضا اگرچه آماده شده، سرمایه‌ها برمی‌گردند و امروز به گفته معاون علمی و فناوری بیش از 4200 شرکت دانش‌بنیان و 6هزار استارتاپ در اقتصاد کشور فعال است، اما نگرش نسبت به مهاجرت نخبه‌ها و آماده نبودن این زیست‌بوم بر جای مانده است؛ نگرشی که به اعتقاد معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری، نیازمند فرهنگ‌سازی است. او در سال 1397، همچون سال های قبل، در نشست ها و مراسم های مختلف، نکته هایی شنیدنی درباره نخبگان، مهاجرت شان و بازگشت شان بیان کرده است.

فاصله نجومی آمارهای اغراق‌آمیز تا حقیقت

معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری، آمارهای اغراق‌آمیز، بدون سند و عمدتا نادرست را در این نگرش ناصحیح، بی تأثیر نمی‌داند و بیان می‌کند: بخش عمده ای از آمارها درباره مهاجرت نخبگان آمار دروغ بود، چون به‌هیچ‌وجه مستند نبود. اگرچه بحث مهاجرت و فرار مغزها را داریم، اما اعداد به شکلی که گفته می‌شد نیست.

به گفته معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری تقریباً یک درصد از دانشجویان ما خارج از کشور هستند. این عدد در میانگین متعارف بین‌المللی نزدیک به سه درصد است؛ یعنی ما نسبت به عرف، جهانی دانشجوی کمتری به خارج فرستاده‌ایم.

ستاری، با اشاره به آماری میزان دانشجویان غیر مقیم ایرانی در ابتدای انقلاب و اکنون بیان می‌کند: سال 1357 یعنی در زمان انقلاب، ما رتبه اول را ازنظر دانشجویان خارجی در آمریکا داشتیم، اما الآن با حدود ۱۲ هزار دانشجو در آمریکا رتبه دوازدهم را داریم. عربستان پنج برابر ما دانشجوی غیر مقیم خارج از کشور دارد. کره جنوبی ۸ برابر ما دانشجو دارد. چین با آن جمعیت زیاد، بیش از ۳۰۰ هزار دانشجو در آمریکا دارد.

ستاری با بیان این‌که محصلین دانشگاهی داخل کشور با رقم ۴ میلیون و ۸۰۰هزار نفر نزدیک به ۲۶ برابر شده است. ادامه می‌دهد: به اعتقاد معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری، علاوه بر آمارها و ارقام نادرست از میزان مهاجرت استعدادهای برتر و دانشجویان، این پدیده  را نباید سیاسی کرد.

معاون علمی و فناوری رییس جمهوری ایجاد زیست بوم کارآفرینی و زمینه سازی برای اشتغال نخبگان و جوانان فارغ التحصیل در شرکت های خودشان را تنها راه ماندگاری آنان در کشور می‌داند و ادامه می‌دهد: این‌که جوانان ما در خارج از کشور تحصیل کنند اتفاق بدی نیست، اما سیاستگذاری کشورها باید به گونه‌ای باشد که زمینه جذب و ماندگاری نخبگان در ایران پس از تحصیل و همکاری آنان در عرصه‌های علمی و فناوری فراهم شود.

ایجاد انگیزه‌های جدید، اصلاح سیاست‌ها و فرهنگسازی در راستای ایجاد زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری از گام‌هایی است که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و بنیاد ملی نخبگان در دوره سه ساله گذشته در راستای جذب و ماندگاری نخبگان برداشته‌اند.

ستاری همچنین معتقد است: پیش از این سابقه نداشته که بتوانیم سالیانه حدود 300 تا 400 نفر از افرادی را که در 100 دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده‌اند به کشور بازگردانیم که ممکن است این مسئله ضعف‌هایی هم داشته باشد که باید بررسی شود، ولی به طورکل این مدل در جذب و ماندگاری نخبگان موفق بوده است.

معاون علمی و فناوری رییس جمهوری با یادآوری این نکته که از کشور کره هشت برابر و عربستان پنج برابر ایران در کشور امریکا دانشجویان مشغول به تحصیل هستند، بیان می کند: این که جوانان ما خارج از کشور تحصیل کنند اتفاق بدی نیست اما سیاست‌گذاری کشورها باید به گونه‌ای باشد که زمینه جذب و ماندگاری نخبگان در ایران بعد از تحصیل و همکاری آنان در عرصه‌های علمی و فناوری فراهم شود.

ضرورت تمرکز بر سیاست‌های جذب و ماندگارسازی

وی در موارد دیگری، نسبت به حضور دانشجویان خارجی نکته های قابل توجهی را بیان می کند. او ابراز می کند: بسیاری کشورها به خوبی بر روی سیاست‌های برگشت کار می‌کنند. کشور چین به دانشجویان خود بورس ارائه نمی‌کند، چرا که معتقد هستند این هزینه‌ها از سوی کشور مقصد تأمین می‌شود. اما سیاست‌هایی اجرایی می‌کنند که تمام فارغ‌التحصیلان چینی به این کشور باز می‌گردند. به همین صورت یک شهر بر پایه دانش‌های نانو، به یو و ICT در چین در حال ساخت است.

وی بزرگترین ضرورت این عرصه را اصلاح زیست‌بوم کارآفرینی می‌داند و معتقد است اگر اقتصاد یک کشور از اقتصاد نفتی به سمت اقتصادی بر مبنای منابع انسانی تغییر کند، می‌تواند بستری مناسب برای ماندن سرمایه‌های انسانی‌اش فراهم کند.

معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری، به آغاز این روند از دانشگاه‌های کشور اشاره می کند و می گوید: این زیست‌بوم تازه‌ای که اطراف دانشگاه‌ها در حال شکل گرفتن است  و نمونه آن را با ایجاد مراکز رشد نوآوری، شتابدهنده‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان اطراف دانشگاه‌های برجسته کشور شاهدیم دانشگاه‌ها را مبدآ تحول جدی در حوزه اقتصاد کشور خواهد ساخت.

رییس بنیاد ملی نخبگان با اشاره به ضرورت وجود محیط مساعد کسب و کار برای بازگشت نخبگان و ماندگاری جوانان خلاق در کشور اظهار می کند: اگر نخبگان و جوانان خلاق به این باور برسند که برای کشورشان مفید خواهند بود به کشور بازمی‌گردند. این تفکر تنها در صورت زیست‌بوم مساعد برای کسب و کار آنان ممکن می‌شود.

وی با اشاره به این‌که باید با الگوسازی نمونه‌های موفق استارتاپی و شرکت‌های دانش‌بنیان، می‌توان اقتصاد دانش‌بنیان را با فرهنگ و اقتصاد نفتی جایگزین ساخت، می افزاید: باید کاری کنیم که چنین دیدگاهی در جامعه نهادینه شود. ما در جنگ و مبارزه‌ای با اقتصاد نفتی قرار داریم. اتفاقی که در تمام شاخصه‌های کشور رسوخ پیدا کرده است. این اصلاح فرهنگی تنها به ساختار اجرایی محدود نبوده و باید در تمامی بخش‌های جامعه تسری پیدا کند.

سیاست‌های اثربخش بازگشت نخبگان و دانشجویان در ۳ سال اخیر

معاون علمی و فناوری رییس جمهوری اما، در جای دیگری، با اشاره به اجرایی ساختن بندهای قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان زیرساخت کارآمد برای ایجاد زیست بوم کارآفرینی و مساعد ساختن محیط برای نخبگان و دانشجویان ایرانی غیر مقیم می گوید: به طور جدی موضوع تحقق قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان را پیگیری کردیم و امروز شاهد نتایج مطلوب این اقدام هستیم به طوری که امروز ۳۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان با ۶۰ هزار میلیارد فروش در سپهر اقتصاد کشور فعالیت دارند.

رئیس ستاد فرهنگسازی اقتصاد دانش‌بنیان، ایجاد انگیزه‌های جدید، اصلاح سیاست‌ها و فرهنگسازی در جهت ایجاد زیست بوم کارآفرینی و نوآوری را از گام‌هایی می داند که در دوره سه ساله گذشته توسط معاونت علمی و فناوری و بنیاد ملی نخبگان در راستای جذب و ماندگاری نخبگان برداشته شده است.

ستاری با تاکید بر این که باید به جای سیاست‌های اعزام بر روی سیاست‌های بازگشت و ماندگاری نخبگان تمرکز شود، اضافه می‌کند: با اجرایی کردن این سیاست‌ها به صورت پایلوت در چند سال اخیر توانسته‌ایم بیش از ۲هزار نفر را به کشور بازگردانیم.

به گفته وی، امروز بیشترین جذب افرادی که به کشور بازگشته‌اند در استارت‌آپ‌ها صورت گرفته است که امروز شاهد نتایج مطلوب آن هستیم.

ستاری از نخبگان ایرانی بازگشته به کشور می‌گوید که در کانادا  یا انگلیس ۶۰۰ و ۴۰۰ هزار دلار حقوق سالیانه داشتند، اما ترجیح دادند به ایران بازگردند. این افراد با انگیزه‌های مختلف به کشور بازگشته‌اند، اما باید بتوانیم پایه اقتصاد کشور را به نوعی مستحکم کنیم که این اتفاق در این چرخش نرمال شود. هدف اصلی ما نباید جذب باشد، باید این چرخش باشد.

وی با تاکید بر این موضوع که چنین زمینه سازی‌هایی می‌تواند جوانان ایرانی را از کشورهای دیگر به کشور خود جذب کند، می گوید: این ظرفیت می‌تواند با اقتصاد نفتی و دولت بوروکراتیک مبارزه کند. این سیستم می‌تواند کارایی بیشتری داشته باشد و سیستم دولتی ما را به چالش بکشد. به طوری که ما حتی به آنها افتخار کنیم.

ستاری به پیاده‌سازی موفق مدل جذب و ماندگاری نخبگان در چندسال اخیر اشاره و ابراز می کند: پیش از این سابقه نداشته است که بتوانیم سالیانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر از افرادی که در ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده‌اند را به کشور بازگردانیم البته این مدل ممکن است ضعف‌هایی داشته باشد که باید بر روی آن بحث شود.

وی ادامه می دهد: با ایجاد محیط کسب و کار و زمینه‌های لازم، تا کنون بیش از 2000 نفر از استعدادهای برتر به کشور بازگشته‌اند که عمدتا از دانشگاه‌های مطرح دنیا فارغ‌التحصیل شده‌اند.

پایان پیام/24