پیدایش شهرها ضرورتی با خود به همراه داشت و آن هم توسعه ترددهای بین شهری بود. این شد که در دهه‌های پایانی قرن نوزدهم با شروع حمل‌ونقل ریلی درون شهرها، ایستگاه‌های قطار و راه‌آهن به مراکز مهم ترافیکی و دروازه‌های ورودیی شهرها تبدیل شد. پس از این اختراع بزرگ و موثر در حمل‌ونقل عمومی، خودروها که پیش از وسیله‌ای لوکس و گران قیمت بودند نیز به این عرصه پا گذاشتند و به یکی از مهم ترین وسایل نقلیه عمومی بدل

از نیمه اول قرن بیستم تمرکز و تاکید بر تسهیل هرچه بیشتر حرکت وسایل نقلیه موتوری، به جزیی جدایی‌ناپذیر از برنامه‌ریزی‌های شهری در زمینه حمل و نقل و ترافیک در شهرها تبدیل شد. اما از اواخر ۱۹۶۰ به ویژه با آشکار شدن مشکلات فراوان در شهرها ناشی از ازدحام بیش از اندازه خودروهای شخصی، حرکت‌هایی جدی برای استفاده بیشتر از حمل و نقل همگانی شکل گرفت.

این شد که طراحی وسایل نقلیه بزرگتر از خودروهای شخصی به یکی از دغدغه های مدیران شهری بدل شد و وسایل نقلیه عمومی در قالب سامانه‌های ریلی و ماشین‌های بزرگتر به شهرها پا گذاشتند. اواخر دهه ۱۹۸۰ نیز سرمایه‌گذاری‌ها برای ایجاد شبکه‌ها و انواع سامانه‌های حمل‌ونقل همگانی در شهرها جدی تر شد و مفهوم حمل و نقل عمومی به صورت گسترده به ادبیات تخصصی مطالعات شهری ورود کرد.

انواع حمل‌ونقل عمومی

حمل‌ونقل عمومی به 3 دسته تقسیم می‌شود. این نوع از حمل و نقل با توجه به روش‌ها و  ابزارها و وسائل گوناگونی که برای جابه جائی دارند به 3 دسته حمل‌ونقل زمینی، هوائی و دریایی تقسیم‌بندی می‌شود. حمل و نقل زمینی خود به دو دسته حمل و نقل ریلی و حمل و جاده‌ای تقسیم می‌شود که ما در این گزارش سراغ بخش حمل و نقل زمینی آن هم از نوع اتوبوس رفته‌ایم تا وضعیت این صنعت کاربردی و مهم در کشور را تا حدودی بدانیم.

اتوبوس خالی رویایی دست نیافتنی

مهسا کارمند یکی از شرکت های خصوصی است که معمولا برای رفت و آمد از اتوبوس استفاده می کند آن هم در ساعات اوج ترافیک. مهسا گلایه مند است که هر روز باید ساعت های طولانی در صف ایستگاه های اتوبوس منتظر بماند تا بلکه اتوبوسی با فضای خالی برای ایستادن پیدا کند.

می گوید: «بارها شده که یک ساعت در ایستگاه منتظر می‌مانم ولی اتوبوس‌ها به حدی پرازدحام هستند که جایی برای سوار شدن نیست. جمعیت زیاد با شرایط بسیار سخت در اتوبوس ها سوار می‌شوند و در این فضای کوچک و غیراستاندارد تحت فشار هستند. در این روزهای کرونایی هم که دیگر همه بیخیال فاصله اجتماعی و رعایت پروتکل های بهداشتی شده‌ایم.»

به سراغ خانمی مسن می‌روم که به سختی خود را در میان جمعیت به میله وسط اتوبوس می‌رساند تا بتواند تعادل خود را در مقابل تکان‌های شدید و ترمزهای ناگهانی اتوبوس حفظ کند. از پادرد می‌نالد. با ناراحتی می‌گوید: «خیابان‌ها غلغله است و ولیعصر به سمت پایین یک طرفه. چاره‌ای ندارم جز اینکه از اتوبوس استفاده کنم. اما با این شرایط بد جسمی و ترس از کرونا هر بار با سختی و مشقت سوار اتوبوس می‌شوم و هیچ وقت هم جای خالی برای نشستن پیدا نمی‌کنم. قیمت خودروهای کرایه‌ای هم که سر به فلک می‌زند.»

ضرورت ترغیب مردم به استفاده از حمل و نقل عمومی

هنوز سوار اتوبوس نشده‌ام که راننده با عصبانیت در را می زند و سرعت می گیرد به زحمت تعادلم را حفظ می کنم و می شنوم راننده غر می‌زند که سر صبر و حوصله سوار می شوند بعد هم ترمزی می‌گیرد که نیمی از جمعیت تا وسط اتوبوس پرت می‌شوند و بر می‌گردند سر جای خودشان. اما راننده بی اعصاب و البته خسته به این فکر نمی‌کند که مسافران برای سوار شدن به اتوبوس پرازدحام باید کلی التماس کنند و جمعیت را هول دهند تا بتوانند جایی برای سوار شدن پیدا کنند. این صحنه را هر روز می‌توان در ایستگاه‌ها و داخل اتوبوس‌ها دید و از نزدیک لمس کرد.

نمی‌توان مدعی شد که مدیران شهری کاری برای رفع این مشکلات نکرده‌اند اما تهران بی‌محابا بزرگ شده‌ای که هیچ چیز جلودار توسعه بی‌قواره و بی حد و حصرش نیست، نیازمند اقدامات عاجل‌تر و کاراتر است.

البته باز هم هستند کسانی که هیچ تمایلی به استفاده از این وسایل نقلیه ندارند و ترجیح می‌دهند به جای تحمل این همه سختی و مرارت سر کردن در یک فضای بسته و شلوغ و پرازدحام، با خودروی شخصی خود رفت و آمد کنند. این موضوع هم شکلی دیگر از ناهنجاری های شهری را در پی دارد. شکل‌گیری ترافیک‌های خسته‌کننده و انرژی‌بری که کوچه‌ها، خیابان‌ها و بزرگراه‌ها را قفل می‌کند و روان‌ها را پریشان و به هم ریخته.

افزایش ناوگان حمل‌ونقل عمومی

پس چه باید کرد؟ نه وسایل حمل و نقل عمومی پاسخگو است نه استفاده از خودروهای شخصی. اما چه کاری می‌توان کرد تا این مشکلات کمتر شود؟ برخی کارشناسان معتقدند که افزایش ناوگان حمل و نقل عمومی در کشور یکی از روش‌ها است. این اتفاق هم بارها و بارها در سررسید اعیاد و روزشمارهای ویژه تقویمی رخ داده است. اما نیاز شهرهای بزرگ بیش از اینها است مثلا در ایام فرارسیدن چهل و یکمین سالگرد پیروزی انقلاب، ۱۱۰ دستگاه اتوبوس جدید به ناوگان حمل و نقل عمومی تهران اضافه شد. اما هیچ نشانه‌ای از این اتفاق در رفت و آمدها نمود نیافت. چون نیازها بیش از این است و مدیرعامل شرکت واحد اتوبوسرانی تهران اعلام کرده است که پایتخت به ۶ هزار و ۷۰۰ اتوبوس جدید نیاز فوری دارد.

اما از همه اینها گذشته مشکلات و چالش‌های دیگری نیز در این حوزه وجود دارد که تمایل مردم به استفاده از این وسایل نقلیه را کاهش داده است. زهرا دانشجوی دانشگاه شاهد است که به قول خودش در انتهای تهران قرار دارد. او هر روز برای رسیدن به دانشگاه باید حدود یک ساعت اتوبوس سواری، 45 دقیقه متروسواری و نیم ساعت ون سواری کند تا به دانشگاهش برسد. البته در روزهای کرونایی همه این مسیر را با یک کلیک بر روی لپ تاپ و با حضور در کلاس های آنلاین انجام می دهد.

زهرا می گوید: چرا اتوبوس‌های ما به امکانات روز دنیا مجهز نیست؟ ما فقط اتوبوس داریم که با آنها سفر کنیم؟ چرا برای جذب مسافران به این وسایل نقلیه امکانات و جذابیت های فناورانه به کار نمی گیرند؟ مثلا اتوبوس ها را به وای فای، تلویزیون یا دسترسی به جی پی اس مجهز نمی کنند؟ چرا کتاب در اتوبوس ها نمی گذارند؟

زهرا معتقد است که «البته همه این کارها با وجود شلوغی زیاد اتوبوس و مترو کمی خنده دار است. اما اگر تعداد اتوبوس ها را زیاد کنند و امکانات و تجهیزاتش را بیشتر قطعا ترافیک کمتر می‌شود، ازدحام جمعیت کاهش می یابد و مسافران بیشتری به استفاده از این وسایل ترغیب می شوند.»

نظرات بر چند محور استوار بود. «ناکافی بودن ناوگان حمل و نقل شهری و ازدحام شدید جمعیت به خصوص در ساعات اوج ترافیک»، «ترافیک‌های سرسام‌آور» و «عدم جذابیت این ناوگان برای مردم». پس چه باید کرد تا این مشکلات تا حدودی کم شود؟ شاید استفاده از دانش فناوران کشورمان بتواند پاسخ گوی این بخش باشد.

به‌کارگیری خلاقیت‌ها

سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهوری بارها اعلام کرده که «هر جا در هر موضوع، حوزه و صنعتی تعداد شرکت‌های دانش بنیان، خلاق و فناور کم باشد، مشکلات زیاد است و بالعکس.» شاید استفاده از این توان جوان و منطبق با فناوری و نوآوری بتوان گره گشای این مشکلات باشد. اینکه نوآوری ها به خدمت گرفته شود و مشکلات کاهش یابد.

یکی از روش‌هایی که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در پیش گرفته است، توسعه این ناوگان با طراحی و ساخت اتوبوس‌ها و قطارهای شهری است کاری که می‌تواند پاسخی مناسب برای افزایش تعداد این وسایل نقلیه باشد. یعنی اصلی‌ترین مشکلی که همه مسافران و مدیران شهری بر آن صحه می‌گذارند.

 رونمایی از یک رام قطار ملی

قرار است این وسایل نقلیه با استفاده از توان داخلی فناورانمان تولید شود. یکی از نمودهای این تلاش‌ها و اعتماد به متخصصان داخلی روزهای پایانی اسفندماه و با رونمایی از یک رام قطار ملی با حضور معاون علمی و فناوری رییس جمهوری که با حمایت ستاد توسعه فناوری‌های فضایی و حمل و نقل پیشرفته معاونت علمی و با تلاش فناوران و دانش‌بنیان‌های کشور به ثمر رسیده است، نمود می‌یابد.

البته این شروع کار است و قطعا برای به نتیجه رسیدن باید این همکاری‌ها و هم‌افزایی‌ها ادامه‌دار باشد و دانش و توان متخصصان کشورمان به سیستم سنتی کشور به اثبات برسد و در اقتصاد کشور مشهود شود.

آلودگی هوای شهرها به واسطه تردد وسایل نقلیه نیز از دیگر دغدغه‌های مدیران شهری است. یکی از راه‌های کاهش این چالش، استفاده از اتوبوس‌ها و وسایل نقلیه عمومی برقی است. آمارها می‌گوید کشور چین بزرگ‌ترین تولیدکننده اتوبوس‌های برقی در جهان است که پیشرو در استفاده از این وسایل حمل و نقل عمومی نیز به شمار می‌رود. این کشور بزرگترین بازار فروش اتوبوس‌های الکتریکی جهان را به خود اختصاص داده است.

اما این موضوع در ایران هم یکی از دغدغه هایی است که اقدامات مختلفی برای آن صورت گرفته است یکی از آنها شکل گیری یک همکاری مشترک میان شهرداری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و شرکت‌های دانش‌بنیان ها برای ساخت اتوبوس و موتورهای برقی است. این کار در حال اجرا است.

یکی از این اقدامات امضای تفاهم‌نامه ای برای توسعه اتوبوس‌های بردافزا، با مشارکت یک شرکت فناور فعال در این حوزه است. تفاهم‌نامه‌ای که بر مبنای آن، حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، تولید نمونه آزمایشی یک دستگاه اتوبوس برقی، در دستور کار قرار می‌گیرد تا مسیر ورود فناوری‌های بومی به حمل و نقل شهری هموار شود.

این اتوبوس از نوع بردافزا یا هیبریدی است به این معنا که از دو نوع منبع سوختی برای حرکت استفاده می‌کنند و با کمک گاز و برق شهری، خدماتی با کیفیت‌تر و آلایندگی پایین‌تر از نمونه‌های پیشین اتوبوس‌ها ارائه می‌دهد.

سهم 15 درصدی اتوبوس‌ها از آلودگی هوا

آمارها گواهی می‌دهد که 25 درصد از کل آلایندگی‌ها مربوط به وسایل نقلیه است. سهم اتوبوس‌ها از این آلودگی‌ها، ۱۵ درصدا است که این حجم از آلاینده‌ها را تنها با یک حرکت فناورانه یعنی برقی کردن این وسایل نقیله می‌توان حذف کرد.

استفاده از فناوری‌های پیشرفته در حوزه حمل و نقل عمومی نقشی موثر در کاهش مشکلاتی چون هزینه‌ها، آلایندگی و محدودیت‌های انرژی دارند و کمک می کنند تا خدماتی کارآمد و سالمتر به جامعه و گروه هدف ارائه شود.

در وسایل نقلیه برقی سیستم احتراقی، روغن، بنزین، گازوئیل و غیره حذف می‌شود و صرفه‌جویی خوبی در مصرف سوخت رخ می‌دهد. همچنین کاهش آلاینده‌ها و حفظ محیط زیست از دیگر مزایای استفاده از وسایل برقی است.

شرکت‌های دانش‌بنیان نیز به حوزه حمل و نقل پیشرفته ورود کرده‌اند و از توانایی‌ برای فناور کردن حوزه جابه‌جایی‌های درون‌شهری برخوردارند. اما باید زمینه‌ای برای ورود نوآوری‌های این زیست‌بوم به ناوگان حمل‌ونقل شهری فراهم شود تا شاهد پیشرفت در این حوزه باشیم.

امکان برقی کردن اتوبوس‌ها طی یک ماه

شهریار زینی مدیر طرح‌های کلان ستاد توسعه فناوری‌های حوزه فضایی، حمل و نقل پیشرفته معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری درباره تولید اتوبوس‌های برقی، می‌گوید: یکی از اقداماتی که در ستاد پیگیری می‌کنیم، ایجاد زیست بوم وسایل نقلیه برقی همچون اتوبوس، خودروی سواری و موتور برقی است. امکان تبدیل اتوبوس احتراقی به برقی طی یک ماه وجود دارد.

وی با بیان اینکه نخستین پروژه ستاد، توسعه فناوری اتوبوس برقی است که طبق برنامه‌ها قرار است این اتوبوس برقی در خرداد ۱۴۰۰ رونمایی شود، بیان کرد: هدف اصلی این پروژه بومی سازی اقلام  دارای فناوری پیشرفته برقی از جمله «درایو اتوبوس» و «موتور الکتریکی»، «مجموعه باتری پک»، «کانورترهای دی سی»، «شارژر» و بقیه اقلام آن است. در اصل این پروژه و پلتفرم اتوبوس برقی با عمق بومی سازی ۸۰ درصد پیش می‌رود که با همکاری یک شرکت ایرانی در حال انجام است.

زینی با بیان اینکه مجری این پروژه دانشگاه تهران است و سعی شده با حمایت‌های شهرداری تهران و شرکت تولید کننده این پروژه را به نقطه خوبی برسد، گفت: پروژه اتوبوس‌های برقی همچنان جاری است و پیشرفت خوبی دارد. نمونه مهندسی آن خردادماه رونمایی می شود و با سرمایه‌گذاری  به سمت تولید انبوه می‌رود.

مدیر طرح‌های کلان ستاد توسعه فناوری‌های حوزه فضایی، حمل و نقل پیشرفته معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری همچنین بیان کرد: استفاده از این وسایل به صرفه است. بنا به مطالعات اقتصادی در برخی خطوط از این اتوبوس‌ها استفاده می‌شود و به صورت شب شارژ فعالیت می‌کنند تا در پایانه اتوبوس شارژ شوند.

امید است با همکاری‌های شکل گرفته در این زمینه و شتاب گرفتن استفاده از فناوری‌ها در این حوزه، به زودی شاهد کاربردی شدن خودروهای برقی در کشور باشیم. این حوزه نیازمند استفاده از توان فناوران و متخصصان کشور است تا این کار زمینه‌ساز ورود خودروهای مدرن اما دوستدار محیط زیست به خیابان ها و جاده‌ها باشیم.

مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

پایان پیام/23