زبان یکی از عملکردهای عالی شناختی مغز انسان به شمار می‌رود. تعیین نواحی مغزی درگیر در تولید، درک و نحوه پردازش زبان همواره یکی از سوالات جذاب برای پژوهشگران بوده است. مدل‌های کلاسیک پردازش زبان که غالبا با مطالعه بیماران دچار ضایعه مغزی و زبان پریشی ارائه شده بودند، با پیشرفت فناوری‌هایی مانند تصویربرداری و ثبت سیگنال مغزی به چالش کشیده شد.

در مدل‌های کلاسیک که به رویکردهای جایگاه محدود معروف هستند، دو ناحیه اصلی بروکا (در لوب پیشانی) و ورنیکه ( در لوب گیجگاهی) مسئول اصلی تولید و درک گفتار محسوب می‌شدند. مطالعات اخیر نشان داده است، زبان یکی از پیچیده‌ترین پردازش‌های مغز است که نواحی مختلفی از مغز از جمله هیپوکمپ که در حافظه نقش مهمی دارد را نیز درگیر می‌کند.

پژوهش‌های فراوانی در رابطه با افت مهارت‌های زبانی در سالمندان صورت گرفته است. یکی از اختلالات رایج که باعث اشکال در تولید و درک زبان در سالمندان می‌شود، دمانس است. دمانس معنایی به نوعی از دمانس اطلاق می‌شود که علامت اصلی آن از دست دادن حافظه معنایی است. حافظه معنایی اصطلاحی است که برای حافظه بلند مدت به کار می‌رود و اطلاعات مفهومی شامل اطلاعات معنایی، واژگان و اطلاعات مربوط به جهان در آن بازنمایی می‌شود.

مفاهیم در طول رشد به صورت سلسله مراتبی در مقوله‌های خاص در مغز سازماندهی می‌شوند. در رابطه با سن اکتساب دانش معنایی اختلاف نظرهایی وجود دارد. در حالیکه برخی معتقدند کودکان دانش معنایی را در انتهای دو سالگی فرا می‌گیرند، برخی دیگر این زمان را حدود 7 سالگی می‌دانند. پژوهشگران این حوزه معتقدند از دست دادن تدریجی دانش معنایی در مبتلایان به دمانس، فرآینده معکوس اکتساب دانش معنایی در کودکان است.

یکی از اختلالات رایج زبانی در دمانس، آپاراکسی گفتار و دیسارتری است. افراد دارای آپاراکسی گفتار، در تلفظ صداها، سیلاب‌ها و کلمات با مشکل مواجه هستند که تظاهرات آن به صورت مشکل در تولید گفتار، سرعت گفتار کند و ریتم‌ و نوای گفتاری مختل است. دیسارتری، اختلال حرکتی گفتار است که در برخی از مبتلایان، با آپارکسی نیز همراه است. حرکات مختل عضلات درگیر در تولید گفتار شامل زبان، تارهای صوتی یا لب‌ها از علائم این بیماری به شمار می‌رود.

از جمله بیماری‌هایی که بر کیفیت زندگی افراد تاثیر بسیاری دارد، سکته مغزی است. حدود 50 درصد از سکته‌های مغزی در افراد سالمند رخ می‌دهد. اختلالات حرکتی در اثر سکته، از اختلالات شایعی به شمار می‌رود که می تواند تولید گفتار را تحت تاثیر قرار دهد.

رایج ترین علامت بیماری آلزایمر، از دست دادن حافظه کوتاه مدت است. در فاز اولیه آلزایمر، بیشتر مشکلات بیماران در جنبه‌های واژگانی و معنایی زبان است از جمله نامیدن و یافتن کلمه مناسب.

*دکترای علوم شناختی زبان