با توجه به رشد بی سابقه صنایع الکتریکی و الکترونیکی در دهه های اخیر، تولید ضایعات الکتریکی و الکترونیکی اتفاقی غیر قابل اجتناب است. با وجود این رشد سریع، به دلایل مختلفی همچون نو بودن صنایع، نبود زیرساخت های مناسب برای تفکیک و بازیافت، زمان بسیار طولانی برای بازگشت این مواد به طبیعت و ... همچنان راه کاری مناسب برای حل مساله انباشت ضایعات این مواد ارائه نشده است.

به گزارش مرکز روابط عمومی و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری رییس جمهوری، ورود به عصر فناوری اطلاعات همراه با تولید گسترده لوازم الکترونیکی مختلف بوده است. امروزه علاوه بر رایانه ها، تجهیزات الکترونیکی صنعتی، وسایل الکترونیکی رایج همچون لپ تاپ، تبلت و تلفن همراه، حتی لوازم خانگی مانند تلویزیون، یخچال و مایکرو ویو نیز دارای بوردهای الکترونیکی برای کنترل راحت تر و دقت و کیفیت بالاتر هستند. عمر مفید کوتاه تجهیزات الکترونیک و ارائه نسل های جدید از آن ها در فواصل زمانی کم و تغییر نگاه طراحی در بسیاری از اقلام صنعتی در جهت سبک سازی و تولید ارزان تر باعث تولید حجم زیادی از ضایعات الکترونیک در سال های اخیر شده است. برآورد میزان تولید ضایعات الکترونیکی در جهان در سال های اخیر در جدول زیر مشاهده می شود.

توزیع منابع مختلف ضایعات الکترونیکی در نمودار زیر مشاهده می شود. از مهم ترین این منابع لامپ های کم مصرف، لامپ های تصویری، لوازم کوچکی همچون تلفن همراه و تبلت، تجهیزات سرد کننده و گرم کننده، لوازم کوچکی همچون جارو برقی، موتورهای الکتریکی کوچک و لوازم بزرگ تر صنعتی و خانگی هستند.

روشن شدن این مساله موجب تلاش کشورهای مختلف برای یافتن روشی مقرون به صرفه برای بازیافت این محصولات به شکل جامد شده است. ضایعات مواد الکترونیکی علاوه بر عناصر فلزی رایج همچون فولاد، مس و آلومینیوم که ارزش بازیافت دارند، معمولا حاوی درصد کمی از عناصر کمیاب خاکی و عناصر ارزشمند هستند. برای مثال مواد اصلی موجود در یک رایانه خانگی قدیمی در تصویر زیر مشاهده می شود.

فلزات کمیاب خاکی در مغناطیس های دائم، موتورهای الکتریکی و سرامیک های خاص مورد استفاده در لوازم الکترونیکی و اپتیکی مورد استفاده قرار می گیرد. در تجهیزات پیشرفته تر که بر اساس تکنولوژی LCD و  یا LED تولید شده اند میزان عناصر کمیاب خاکی بیشتر است.

با توجه به این موارد می توان گفت توجه به بازیافت ضایعات الکترونیکی از دو دیدگاه اهمیت دارد:

-          جلوگیری از ورود مواد سمی به جریان ضایعات شهری: این ضایعات شامل مواد سمی مختلف هستند. حضور فلزاتی همچون جیوه، کروم، سرب و کادمیوم و ترکیباتی آلی همچون فریون، PCBs/A و مواد ضد احتراق در ضایعات لوازم الکتریکی و الکترونیکی می توانند در گذر زمان موجب خطرات متنوع زیستی شود. از جمله این خطرات می توان به آسیب های کبدی و کلیوی، آسیب های ریوی و ناتوانی ذهنی در کودکان اشاره نمود.

-          جلوگیری از اتلاف منابع ارزشمند: این ضایعات علاوه بر مواد سمی حاوی مواد با ارزش نظیر طلا، پلاتین، پالادیم، نقره، مس،آلومینیوم، فولاد و انواع پلیمرهای قابل بازیافت بوده که در صورت بازیافت، فرصتهای اقتصادی مناسبی فراهم می کنند. میزان فلزات ارزشمند موجود در برخی از تجهیزات الکترونیکی در تصویر زیر مشاهده می شود.

جذابیت اقتصادی بازیافت این مواد از یک سو و اثرات زیان بار آن بر اکوسیستم از سوی دیگر، تلاش دولت ها و صنایع مدیریت ضایعات تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی را برای بازیافت و ورود دوباره این مواد به چرخه اقتصاد دوچندان کرده است.

بر اساس گزارش های موجود ایران یکی از تولید کننده های قابل توجه ضایعات الکترونیکی در آسیا است. بر اساس پیش بینی های قبلی به نظر می رسد که میزان سرانه تولید این ضایعات از 0.27 کیلوگرم در سال 76 تا 3.17 کلیوگرم در سال 1400 رشد کند اما برآورد های جهانی نشان دهنده این است که میزان تولید در حال حاضر در ایران بین 5 تا 10 کیلوگرم به ازای هر نفر است.

با توجه به ارزش ذاتی این مواد اقدام در جهت مدیریت این نوع ضایعات اهمیت شایان توجهی دارد. تحقیقات زیادی نیز در حوزه بازیابی فلزات ارزشمند در کشور انجام شده است اما به گفته كارشناسان در سازمان محيط زيست ايران، هنوز هيچ برنامه جامعی در زمينه بازيافت مواد الكترونيكی به ويژه مواد سمی موجود در اجزاء سخت افزار رايانه‌ها وجود ندارد.

صدور این ضايعات از کشورهای پیشرفته به كشورهای در حال توسعه آسيايی راه فراری برای خلاصی آنها از این مواد است. بيشترين ضايعات الكترونيكی توسط كشورهای توسعه يافته در جهان توليد می شود و صادرات این ضايعات به كشورهای توسعه نيافته به طور تاريخی بهترين راه فرار كشورهای صنعتی از مشكلات مرتبط با آن بوده است. در حال حاضر دولت ها با اعمال محدودیت های صادراتی و وارداتی مختلفی تلاش می کنند کنترل بیشتری بر این بازار در حال توسعه داشته باشند.

از روش های دیگر کاهش مساله ضایعات الکترونیکی الزام تولیدکنندگان به تعهد در قبال محصولات تولیدی است. بر اساس این رویکرد تولید کننده همانطور که در طول عمر کاری مسئول حمایت از تولیدات است، پس از اتمام عمر نیز باید کالای آسیب دیده را بازیافت نموده و یا به مراکز بازیافت تحویل دهند. چنان که مشخص است چنین الزاماتی می تواند منجر به افزایش هزینه های تولیدکنندگان و قیمت نهایی محصولات گردد. راه کار دیگر برای حل مساله ضایعات مضر و بازیافت مواد ارزشمند تغییر طراحی اجزا برای افزایش قابلیت بازیافت و ایجاد شبکه جمع آوری این ضایعات است. چنین اقداماتی در زمینه بازیافت باتری ها در اتحادیه اروپا انجام شده و مساله ورود باتری های مستهلک به زباله ها از این طریق تا حد قابل قبولی تخفیف یافته است.

چنان که ذکر شد در کشور ما نیز تحقیقات متنوعی بر نحوه مدیریت و انجام بازیافت ضایعات الکترونیکی انجام شده است. مواردی همچون نحوه جمع آوری ضایعات، استراتژی بهینه برای کنترل بازار، روش مدیریت و برنامه ریزی برای استحصال مواد با ارزش، روش حذف مواد مضر و روش های فنی مختلف برای کاهش هزینه، افزایش کیفیت محصول و افزایش بازدهی این فرایند ها از جمله فعالیت های سالهای اخیر در کشور بوده است. با وجود این موارد همچنان نیاز به تدوین سیاستی جامع و تقسیم وظایف بین سازمان های مختلف در این حوزه مشاهده می شود. در همین راستا ستاد توسعه فناوری های مواد و ساخت پیشرفته معاونت علمی ریاست جمهوری نیز بررسی این موضوع را در دستور کار خود قرار داده است. شناسایی فناوران بالقوه و بالفعل در این حوزه، برقراری ارتباط بین بخشهای مختلف دولتی و خصوصی و حمایت از سازمان های درگیر برای تعامل بیشتر در راستای تبدیل تهدید ناشی از معضل ضایعات الکترونیکی به فرصتی بالقوه برای تولید فلزات ارزشمند از اهم برنامه های این ستاد است.

المپیک رقابتی که ورزشکاران سرتاسر جهان در آن به رقابت می‌پردازند و قرار است مدال‌های المپیک 2020 توکیو از تلفن همراه، کامپیوتر و سایر وسایل الکتریکی باشد که هر کدام از ما به دلیلی استفاده نمی‌کنیم.

بر اساس این گزارش، از نظر همه ما بازی‌های المپیک مهمترین رخداد و جشنواره ورزشی است که تمام ورزشکاران حرفه ای دنیا در آن به رقابت می‌پردازند قرار است در این رویداد مهم در ژاپن و سال 2020 مدال ها از بازیافت قطعات کامپیوتری و دیگر محصولات الکترونیکی به دست آیند. قطعا این اقدام در المپیک ۲۰۲۰ توکیو برای ساخت مدال ها باعث کاهش هزینه ها خواهد شد و می‌تواند یک عمل در راستای حفاظت از محیط زیست و استفاده‌ مجدد از مواد دور انداخته شده نیز محسوب شود. بنابراین توجه به این نکته که این ضایعات می تواند فواید بسیاری داشته و به آسانی از کنار آن رد نشویم حائز اهمیت است.

انتهای پیام/25