اما فقر، یک مسئله اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی در سراسر جهان است. هنوز حدود 700 میلیون نفر از جمعیت جهان که اغلب در کشورهای در حال توسعه هستند، در فقر مطلق به سر می‌برند.

به‌علاوه، بر اساس اطلاعات سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD)، نابرابری درآمدها طی دهه‌های گذشته رو به افزایش بوده و در نتیجه، شکاف طبقاتی بین اقشار غنی و فقیر رو به فزونی است.

این امر می‌تواند تاثیرات منفی بر رشد اقتصادی و پیوستگی اجتماعی داشته باشد. در حالی که برنامه‌های مختلفی توسط سازمان‌های دولتی و غیر دولتی اجرا شده‌اند، فقر هنوز هم یک مشکل حاد در سطح جهان است و امروز، بیش از هر زمان دیگری، نیاز به برنامه‌ریزی و اجرای سیاست‌هایی احساس می‌شود تا بخش‌های دولتی و خصوصی بتوانند با همکاری یکدیگر، این چالش جهانی را مهار کنند.

بسیاری از کارشناسان بر این باور هستند که سرمایه‌داری محض با هدف کسب سود بیشتر، می‌تواند منجر به گسترش فقر در جوامع شود؛ اما می‌توان با استفاده از جنبه‌های مثبت همین سرمایه‌داری، می توان فقر را مهار کرد.

استفاده از کارآفرینی و نوآوری‌های اجتماعی

یکی از بهترین نمونه‌های کاربرد سرمایه‌داری در کاهش فقر، استفاده از کارآفرینی و نوآوری‌های اجتماعی است. تحقیقاتی که در این زمینه‌ها انجام شده‌اند، تلاش کرده‌اند تا فرصت‌های بالقوه نوآوری‌های اجتماعی در حل مشکل فقر را شناسایی کنند؛ با این حال این تحقیقات تاکنون نتوانسته‌اند آن‌گونه که شایسته و بایسته است، توجه سیاست‌مداران و دولت‌ها را به پتانسیل‌های بالای این حوزه برای کاهش فقر در جوامع انسانی جلب کنند.

هدف‌گذاری برای توسعه نوآوری‌های اجتماعی می‌تواند در ایران نیز اثرات قابل‌توجهی را در بهبود معیشت مردم و کاهش فقر بر جای بگذارد؛ از این رو در این مقاله تلاش خواهد شد تا ظرفیت‌های استفاده از نوآوری‌های اجتماعی و کار‌آفرینی از طریق آن برای کاهش فقر بررسی شوند.

نوآوری اجتماعی چیست؟

نوآوری اجتماعی، یک راه‌حل بدیع برای بر طرف کردن مشکل اجتماعی است که از راهکارهای کنونی، موثرتر و کارآمدتر است و هدف اصلی آن ایجاد ارزش برای جامعه به‌عنوان یک کل است و تنها به متفع ساختن برخی از افراد منتهی نشود.

در حالی‌که نوآوری تجاری بر پاسخ به نیازهای بازار و مصرف‌کنندگان تاکید دارد، هدف نوآوری اجتماعی، بر طرف ساختن نیازهای جامعه است. نوآوری اجتماعی و کارآفرینی ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند؛ چراکه توجه اصلی هر دو رویکرد به شناسایی فرصت‌ها برای پاسخ به نیازها یا چالش‌های اجتماعی است. در ادامه، به نحوه کاهش فقر از طریق نوآوری اجتماعی پرداخته می‌شود.

چگونه نوآوری اجتماعی فقر را کاهش می‌دهد؟

نوآوری‌های کاهش‌دهنده فقر باید تمرکز خود را بر ایجاد طیف وسیعی از مشاغل برای افراد فقیر معطوف کنند. بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده از 104 کشور در حال توسعه، سهم شرکت‌های کوچک و متوسط در اشتغال‌زایی و رشد اقتصادی با شرکت‌های بزرگ برابر بوده است و این امر نشان‌دهنده اهمیت قابل توجه بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) در ایجاد اشتغال است.

در شرکت‌های کوچک و متوسط، فقرا می‌توانند نه‌تنها به‌عنوان مصرف‌کننده، بلکه در جایگاه تولیدکننده نیز قرار بگیرند. از این طریق، با افزایش درآمد افراد فقیر، توان خرید آن‌ها برای خرید محصولات شرکت‌های کوچک و متوسط نیز افزایش می‌یابد. بنابراین، نوآوری اجتماعی می‌تواند از طریق به‌کارگیری افراد فقیر، منجر به اشتغال‌زایی شود.

تداوم چنین روندی می‌تواند رفاه در جامعه را گسترش دهد. همچنین بنگاه‌های کوچک و متوسط قادر خواهند بود شکاف اقتصادی بین غنی و فقیر را کاهش دهند؛ چراکه این دسته از شرکت‌ها نسبت به شرکت‌های بزرگ، گستردگی جغرافیایی بیشتری دارند.

بایسته‌های نوآوری اجتماعی

توجه به این نکته ضروری است که نوآوری اجتماعی نمی‌تواند به ‌تنهایی توسط یک شرکت یا گروهی از افراد انجام شود، بلکه از طریق تعامل و همکاری طیف وسیعی از سازمان‌ها و موسسات شکل می‌گیرد. ساده‌ترین و موثرترین سیستم برای کلید زدن نوآوری اجتماعی در یک جامعه را می‌توان تعامل و همکاری موثر بین سه بخش دانشگاه، صنعت و دولت دانست. البته این یک مدل پایه است و می‌توان با توجه به شرایط، بخش‌های دیگری را به آن افزود.

یکی از سیستم‌های منطقه‌ای نوآوری و کارآفرینی، سیستم کارآفرینانه است که شامل برخی اجزای کلیدی از جمله سرمایه‌گذاری‌های جمعی قابل توجه، سازمان‌های حمایتی، نیروی کار و سرمایه انسانی متناسب و فرهنگ نوآوری است. در راستای حمایت از کارآفرینی اجتماعی، اکوسیستم کارآفرینانه باید دارای منابع تامین متنوع، حمایت‌های سازمانی متناسب، فرهنگ‌سازی و فرصت برای دریافت آموزش در زمینه کارآفرینی باشد.

SAMA؛ تجربه موفق نوآوری در کاهش فقر

با این همه، کم نیستند شرکت هایی که در نقاط مختلف جهان توانسته اند از نوآوری اجتماعی بهره گیرند تا فقر و محرومیت را کاهش دهند.

برای نمونه می توان به شرکت ساماسورس (Samasource) که یک استارتاپ پیشرو در زمینه توسعه و ترویج هوش مصنوعی در صنایع مختلف است است؛ استارتاپی که مقر آن در سیلیکون ولی کالیفرنیا است و از ابتدای کار خود، تصمیم گرفت تا برای کاهش فقر در کشورهای کمتر توسعه‌یافته، مدلی از ایجاد اشتغال را تحت عنوان «اشتغال خرد» ایجاد کند. «ساما» پیاده‌سازی این مدل اشتغال‌زایی را با استفاده از «برون‌سپاری» مشاغل و پروژه‌های کوچک و ساده به افراد فقیر در کشورهای کمتر توسعه‌یافته‌ای نظیر کنیا، هائیتی، اوگاندا و برخی از مناطق هند انجام داده است.

این شرکت پروژه‌های خرد خود را تنها به افراد جوان و زنانی می‌دهد که به مدت دو تا چهار هفته در کلاس‌های آموزشی ساما شرکت کرده‌اند. البته، پروژه‌هایی که به این افراد سپرده می‌شوند مثل تغییر متن، افزودن برچسب به عکس‌ها و وارد ساختن برخی از اطلاعات در فرم‌های الکترونیکی، بسیار ساده هستند.

«ساما» معتقد است که اشتغال‌زایی، قوی‌ترین سلاح برای ریشه‌کن ساختن فقر در جوامع کمتر توسعه‌یافته است.

در یک دوره 10 ساله (از سال 2008 تا پایان سال 2018)، تعداد افرادی که در کشورهای کمتر توسعه‌‌یافته توسط برنامه کارآفرینی اجتماعی «ساما» منتفع شده‌اند، 47 هزار و 579 نفر بوده است. در همین دوره 10 ساله، «ساما» به چهار هزار و 29 نفر نیز آموزش‌های مرتبط با اشتغال‌زایی ارائه داده است.

همچنین بر اساس گزارشی که این استارتاپ از عملکرد خود و اثرات اجرای طرح های خود منتشر کرده است، تعداد کل خانوارها و افراد تحت تکفل که اشتغال‌زایی «ساما» آن‌ها را از فقر نجات داده است در یک دوره 10 ساله (از سال 2008 تا پایان 2018) حدود 33 هزار نفر بوده است. از این تعداد، چهار هزار و 725 نفر در سال 2017 و دو هزار و 183 نفر در سال 2018 به واسطه اشتغالزایی «ساما» از فقر نجات یافته اند.

ایجاد فرصت‌های پایدار برای افراد فقیر

مثال دیگر شرکت Digital Divide Data (DDD) است؛ یک کسب‌وکار با مدل کارآفرینی اجتماعی که در سال 2001 تاسیس شد. این شرکت شعار اصلی خود را «ایجاد فرصت‌های پایدار برای افراد و خانوارهای فقیر و محروم» قرار داده است. مدل کارآفرینی این شرکت شامل شناسایی استعدادها، فراهم ساختن آموزش و حمایت لازم و ارائه مشاغلی است که دارای پتانسیل درآمدزایی پایدار باشند.

 این شرکت کارهایی نظیر ورود اطلاعات ساده در فرم‌های الکترونیکی، بارگذاری تصاویر و مدیریت پایگاه داده‌ها را به کارکنان خود ارائه می‌دهد و دارای سه شعبه در کشورهای کنیا، کامبوج و لائوس است.

اولویت شرکت DDD استخدام افراد جوان محروم و فقیر است تا بتواند در ادامه، آن‌ها را به بازار کار و چرخه اقتصاد جهانی وارد کند. دیجیتال دیواید تلاش می‌کند تا فرصت‌های شغلی برابری را در اختیار زنان و افراد معلول نیز قرار دهد.

افرادی که جذب شرکت دیجیتال دیواید می‌شوند از ابتدا تحت آموزش مداوم قرار می‌گیرند و پس از گذراندن آموزش‌های اولیه و آغاز به‌کار افراد، این آموزش‌ها نیز در ادامه مسیر شغلی آن‌ها ادامه خواهد داشت. با پیشرفت و یادگیری بیشتر کارکنان، این شرکت نیز موقعیت‌ها و مسئولیت‌های بالاتر را با درآمد بیشتر در اختیار افراد قرار می‌دهد.

در سال 2010، دفتر این شرکت در کامبوج به افرادی که تا پیش از آن متوسط حقوق ماهیانه‌ای برابر با 54 دلار داشتند، دستمزد 100 دلاری پرداخت می‌کرد. در حال حاضر، بر اساس اطلاعاتی که در وب‌سایت این شرکت نیز قرار دارد، کارکنان پس از گذشت یک سال از فارغ‌التحصیلی دوره‌های آموزشی خود، می‌توانند دستمزد ماهیانه‌ای برابر با 450 دلار داشته باشند. این مبلغ در ادامه و پیشرفت بیشتر افراد به 760 دلار در ماه نیز می‌رسد. بر اساس محاسباتی که توسط دیجیتال دیواید انجام شده است، افرادی که در این شرکت مشغول به‌کار می‌شوند، در طول عمر خود، 175 هزار دلار بیشتر از همتایان خود دستمزد دریافت می‌کنند.  

گزارش از مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

پایان پیام/