*حسن سوری
حمل‌ونقل دریایی مهم‌ترین شکل حمل‌ونقل بین‌المللی را تشکیل می‌دهد، واقعیت این است، که به‌جز تجارت بین کشورهای مجاور اروپای غربی و آفریقای شمالی که مرزهای زمینی مشترک دارند، حمل‌ونقل دریایی اساس حمل‌ونقل بار در دنیا را تشکیل می‌دهد. اهمیت و نقش حمل‌ونقل دریایی در تجارت جهانی زمانی نمودار می‌شود که دریابیم بیش از  90 درصد حمل‌ونقل در دنیای صنعتی از طریق دریا صورت می‌گیرد .
حمل‌ونقل دریایی یک نظام پیچیده و قابل‌تفکیک به فعالیت‌های مختلف حول فعالیت اصلی است که همان حمل کالا از طریق دریا است. فعالیت‌های پشتیبانی اهمیت حیاتی برای صنایع کشتیرانی دارد . اقتصاد دریایی علاوه بر کشتیرانی بر فعالیت‌های پشتیبانی صنایع کشتیرانی می‌پردازد.
اقتصاد دریایی ابزاری است که می‌تواند تصمیم گیران را به فهم و درک رابطه بین متغیرهای اقتصادی داخل شرکت‌های کشتیرانی و سازمان‌های دیگر وادارد. بدین معنا که توجه اصلی به فهم مکانیزم تولید و قیمت‌گذاری در راستای استفاده بهتر از منابع در دسترس متمرکز خواهد شد .
برای کسانی که در زنجیره حمل‌ونقل دریایی کار می‌کنند فهم کامل این نکته که مردم به کشتیرانی نیاز ندارند بلکه به تجارت نیاز دارند بسیار مهم است. تجارت تا زمانی که کالا از فروشنده به خریدار منتقل شود تکمیل نخواهد شد.کشتیرانی بخشی از زنجیره سودمند آن به‌حساب می‌آید که همانا دریاها بسترساز این حرکت به‌سوی بهره‌گیری هرچه بیشترند.
برخورداری از بازار آزاد و باز یکی از ویژگی‌های خاص حمل‌ونقل دریایی و اقتصاد دریاست که دلیل این امر وجود دایره عملیاتی کشتیرانی درآبراه‌ها و دریاهای آزاد است. می‌توان گفت کشتیرانی قبل از فرآیند جهانی شدن، جهانی شده بود و اقتصاد آن یک اقتصاد جهانی بود.
از اهمیت ویژه اقتصاد ازطریق دریا همین بس که  90 درصد از مبادلات کالای جهانی برحسب تن ازطریق حمل ونقل دریائی انجام می‌شود که اهمیت اقتصادی دریا در هر کشور بسته به درجه وابستگی تجارت بین‌المللی آن کشور به حمل ونقل دریایی است. انکار این واقعیت بر اهمیت اقتصاد دریایی که محرک آن تجارت بوده و  90 درصدمبادلات آن از طریق دریا انجام می‌پذیرد سهل و آسان نیست. امروزه یک اقتصاد بسته نمی‌تواند از زنجیره اقتصاد دریا که اقتصادی باز است بهره گیرد.
اقتصاد جهانی بدون شک مهم‌ترین عامل تأثیر گذار بر تقاضای کشتیرانی است. از آن‌جا که اقتصاد جهانی تولید کننده بیشترین تقاضا برای حمل کالا از طریق دریا است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که رابطه‌ای تنگاتنگ میان اقتصاد جهانی و اقتصاد دریائی وجود دارد. قضاوت در مورد اقتصاد دریایی نیازمند داشتن دانش بهنگام از توسعه اقتصادی است .
هرچه کشش تجاری اقتصاد جهانی گسترده شود بهتر می‌توان به اهمیت اقتصاد دریایی در زندگی انسان امروز پی برد. مهم‌ترین برتری حمل و نقل دریایی نسبت به سایر موارد حمل و نقل، مقرون به صرفه بودن آن از نظر اقتصادی است. این نوع حمل و نقل ارزان‌ترین روش حمل ونقل است و همچنین مناسب‌ترین روش حمل و نقل درصنایع سنگین است .
امروزه راه‌های آبی با صرفه‌ترین راه انتقال کالا شناخته شده و از آنجا که وسائل حمل و نقل راه‌های آبی از امکانات و ظرفیت بیشتری برخوردار هستند تسلط دولت‌ها بر راه‌های آبی نه تنها می‌تواند به عنوان اقتصادی‌ترین وسیله حمل و نقل کالا محسوب شود  بلکه در تحکیم اصول حمل و نقل دریایی از نظر اقتصادی ویژگی‌های خاص خود را دارا است که اهم آن‌ها عبارت است از ؛ ظرفیت و وسیله حمل ازطریق دریا، هزینه پائین؛ میزان ایمنی بالا ، همان گونه که ذکر شد   درصد 90 تجارت جهانی حمل و نقل به دریا وابسته است. واردات و صادرات کالا که پایه تجارت مدرن جهانی است.
بدون وابستگی به دریا و حمل و نقل دریایی امکان پذیر نیست. از اهمیت اقتصادی دریا همین بس که بیندیشیم حدود (50000) پنجاه هزار شناور  بر سطح آب‌های بین المللی وآبراه‌های مختلف جهان در تردد هستند و میلیون‌ها تن کالا ازاین طریق به بازارهای مصرف راه می‌گشاید.
فهم خوب از اقتصاد کلان کمک زیادی به درک بخش حمل و نقل دریایی و تصمیم‌گیری درون بخشی می‌نماید. تمایز صنعت بین‌المللی کشتیرانی از دیگر فعالیت‌های مستقر در ساحل علت اصلی وجود اقتصاد دریایی است.
حمل و نقل دریایی اقتصاد دریا زمانی آشکار می‌شود که در هر کجا که بندری ایجاد شده است نقش حساسی در آمایش منطقه، جبران نا برابری‌های مکانی، را با خود به ارمغان آورده است .
مهم این است که بدانیم فقط محدوده عملکرد اقتصاد دریایی به حمل و نقل کشتی و یا ارتباط آن با بار و مسافر محدود نمی‌شود بلکه زایش صدها صنایع جانبی درگوشه و کنار بنادر یکی ازدستاوردهای عظیم اقتصاد دریاست که نقش عظیم آن و تأثیر گذاری آن بر اقتصاد جوامعی که با اقتصاد دریا وحمل و نقل دریائی در ارتباط‌اند بر هیچ کس پوشیده نیست. از منظر جغرافیائی اقتصاد دریا مناطق تحت سلطه اقتصاد دریائی را از اقتصاد بسته رهانیده و به اقتصاد باز به آن سوی آب‌ها رهنمون شده است.
به طور کلی  اقتصاد دریائی ابزاری است که می‌تواند راه را برای دست یابی به بازار باز بگشاید – آنچه که مهم است درک این واقعیت است که بستر سواحل و دریاها محل نشو و نمای صدها صنعت جانبی کشتیرانی و یا صنایعی است که به انگیزه دستیابی به بازارهای مصرف در کنار سواحل ایجاد شده‌اند. ایجاد همین صنایع رشد و شکوفایی را با خود به مناطق ساحلی به ارمغان آورده است .دریا پدیده‌ای الهی و موهبتی است که اقتصاد خاص خود را برای جوامعی به ارمغان آورده که از این هدیه الهی بهره‌مند شده‌اند.
شاخص‌های اقتصادی کشورهایی که به دریاها وآب‌های آزاد راه دارند و تخمین حجم مبادلات تجاری آن‌ها در مقایسه اقتصادی کشورهایی که به دریا و آب‌های آزاد راه دارند و تخمین حجم مبادلات تجاری آن‌ها در مقایسه با کشورهایی که از این طلیعه الهی محروم‌اند نشان از این واقعیت است که اقتصاد دریا به عنوان  شریانی حیاتی در رگ‌های آن جوامع به گردش درآمده است .
نقشی که بنادر در حیات انسان امروزی دارند به مراتب کمتر از فرودگاه‌ها و با پایانه‌های هوایی نیست حتی به گونه‌ای باید گفت که مجهزترین پایانه‌های هوایی از وسعت عظیم حمل بار به مقداری که بنادر به جابجائی مشغول‌اند عاجز و ناتوان خواهند ماند .برای پی بردن به اثرات اقتصادی دریا در زندگی انسان امروزی کافی است به این واقعیت بسنده کنیم که به طور میانگین سالانه حدود  25000میلیارد تن -کیلومتر بار توسط حمل ونقل دریایی انجام می‌پذیرد که درمقایسه با حمل و نقل جاده‌ای از رشد بسیار بالائی برخوردار است. حدود  85000کشتی با ظرفیت بالای  100 تن در سراسر آب‌های جهان در تردد هستند که حدود نیمی از آن‌ها عملیات حمل و نقل و نیمی دیگر به عملیات خدمات رسانی و سرویس‌دهی می‌پردازند.
با توجه به حجم عرضه وتقاضا در بخش اقتصاد دریا – آبراه‌ها نقش شریان‌های حیاتی را یافته‌اند که حیات و زندگی را با این عرضه و تقاضا به اقتصاد جوامع دریایی تزریق می‌کنند به همین روی سرمایه‌گذاری درحمل و نقل دریائی اهمیت ویژه‌ای یافته وجزء لاینفک توسعه ملی شده است .
باید به این باور برسیم که حرکت یکی از خصائص ذاتی اقتصاد است و در یک نظام اقتصادی پیشرفته مبادلاتی، نیروی کار و سرمایه باید حرکت کنند و با سایر منابع تولید تلفیق شوند تا تولید زاده شود و تولید نیز محتاج حرکت است تا به بازارهای مصرف برسد بنابراین تولید و توزیع مهم‌ترین واکنش‌های اقتصادی هستند که لزوم تقاضای حمل و نقل را آشکار می‌سازند. تأمین، چنین شبکه‌های حمل ونقل و همچنین خطوط اصلی نقل‌ و انتقالات مورد نیاز بین مکان‌های عرضه و تقاضا را بوجود می‌آورد و در واقع شبکه‌های حمل و نقل عوامل فیزیکی خاص هستند که در داخل و  پیرامون کانون‌های بزرگ اقتصادی شکل می‌گیرند. حمل و نقل می‌تواند ساختمان یک اقتصاد را کنترل کند ولی شکل چنین ساختمانی به عواملی بستگی دارد که هر نقطه خاص از امکانات طبیعی خویش از آن بهره گیرد.
اهمیت درآمدهای دریایی در اقتصاد دنیا امروز باعث بوجود آمدن بنادر توانایی چون روتردام در اروپا و بندر هنگ‌کنگ در آسیا شده که ارزش‌های بسیاری در اقتصاد جهانی دارد. از سوی دیگر پدیده جهانی شدن و رونق اقتصادی کشورها با پیوستن به سازمان تجارت جهانی بیش از بیش به اهمیت نسبی حمل و نقل به خصوص حمل ونقل دربخش دریا می‌افزاید. هرگونه تعلل در این بازار باعث از دست رفتن فرصت‌ها در سایر بازارهای اقتصادی است. امروزه تلاش برای افزایش حمل ونقل کالاها و حرکت به سمت و سوی حمل و نقل سریع اقیانوسی افزایش نیروی متخصص و بهره‌گیری از مقررات و ضوابط حاکم بر نظام جهانی حمل و نقل دریایی از اقداماتی است که انجام آن‌ها درشرایط عادی نسبت به گذشته از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است .
با توجه به رویکرد جهانی شدن دریانوردی و رویکرد به اقتصاد دریا و عبور از اقیانوس‌ها با کشتی در عصر حاضر وسیله ای انعطاف پذیر و بی‌همتا در فارغ شدن روابط دادوستد انسان‌ها و جوامع مختلف ازمحدودیت‌ها و وابستگی‌های مکانی که از عوامل بازدارنده جهانی شدن است می‌باشد به شکلی که نظریه پردازان آمریکایی در روش‌های سازگاری موقعیت مسلط سیاسی – اقتصادی این کشور با عوامل پویا، توانمند و نوظهور جهانی شدت سیادت دریائی و اقتصاد از راه دریا را به عنوان اصل بنیادین درکسب نتایج مطلوب از تبادلات کلان و روابط راهبردی جدید بین‌المللی  جهانی شدن به خصوص درمناطق بالقوه بحرانی به شمار می‌آورند. اقتصاد دریا که دارای چهار عنصر اعمال کنترل همه جانبه بر تجارت و حمل و نقل کالا از طریق دریا توان استفاده و همچنین کنترل بر منابع و ذخایر نهفته در اعماق و بستر اقیانوس‌ها و ازطرفی همین توانمندی‌های اقتصادی و حتی نظامی از راه دریا به عنوان ابزاری بازدارنده یا سوق دهنده جهت نیل به اهداف دیپلماتیک و سیاسی در زمان صلح جایگاهی ویژه دارد .
اقتصاد دریا که متشکل ازکشتیرانی تجاری، عملکرد و بهره‌دهی مجموعه بنادر، ذخایر و منابع واقع دربستر دریا مانند نفت، صنعت ماهیگیری و دیگر انواع بهره‌مندی‌های تجاری و ارتباطی از دریا از عناصر بلاواسطه تشکیل قدرت دریایی یک کشور است و در واقع قدرت و توان اصلی آن کشور به شمار می‌روند .
با توجه به اینکه توان اقتصادی یک کشور برای موفقیت در عرصه جهانی شدن و سیادت بالفعل دریائی آن کشور دارای عوامل مشترکی هستند اما عواملی نظیر پوشیده شدن  75 درصد سطح کره زمین از آب و انجام گرفتن بیش از 90 درصد از تجارت جهانی از طریق اقیانوس‌ها ، قرار داشتن بیشتر کلان شهرهای جهان و جمعیت شهرنشینی در فاصله  200 کیلومتری از ساحل و اشتراک اکثر کشورها در دسترسی به آب‌های دریاهای جهان وجود این واقعیت مسلم که هیچ یک از این عوامل تغییر چندانی نیافته و حداقل در آینده قابل پیش‌بینی کماکان به قوت خود باقی خواهند ماند . به نتیجه دوم مبنی برتاثیر شدید و سنگین اقتدار دریایی از گذشته‌های دور برتولید و ثروت رشد اقتصادی حتی عاقبت جنگ‌های جهانی و جنگ‌های بزرگ سرانجام به ظهور جهانی شدن انجامیده است .

* کارشناسی ارشد کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران