بشر همواره در طول تاریخ علوم و فناوری روز را برای رفع نیازهای اساسی خود بکار گرفته است و اغلب مدیران و مسئولین کشورها به توسعه و پیشرفت این گروه از علوم و فناوری اهتمام دارند. البته از اواخر قرن نوزدهم و با توسعه رسانه‌ها، القای نیازهای کاذب به جوامع بشری مسیر حرکت علم و فناوری را نیز تا حدی متأثر کرد؛ اما به‌هرحال علوم و فناوری‌های رافع نیازهای اساسی جایگاه خود را همچنان حفظ کرده‌اند.

در کشور ما به‌خصوص در سال‌های پس از انقلاب اسلامی که گزاره­هایی مثل عدالت جزء شعارها و آرمان‌های اصلی نظام قرار گرفت، علوم و فناوری‌های مرتبط نیز با سرعت و شتاب حیرت‌آوری رشد کرد که آمارهای بین‌المللی به‌خوبی گواه این مطلب است.

در این میان علوم و فناوری‌های مرتبط با آب در حوزه‌های مختلف با توجه به نیاز کشور، رشد بسیار خوبی داشته که می‌توان به دستاوردهای برجسته‌ کشور در صنایع سدسازی، تصفیه، انتقال و شبکه توزیع آب شهری و روستایی اشاره کرد. با این‌حال به علت شرایط جغرافیایی و اقلیمی ایران و بارش متوسط حدوداً یک‌سوم جهان و تبخیر حدوداً سه برابر جهان در شرایطی که 75 درصد بارش در یک‌چهارم از مساحت کشور و در غیر از فصل آبیاری اتفاق می­افتد، مسائل آب همواره از مهم‌ترین مسائل مردم بوده و مستقیماً بر حیات و معیشت و اقتصاد آن‌ها تأثیرگذار بوده است.

این توزیع نامتوازن زمانی و مکانی و میزان بارش و تبخیر که بدان اشاره شد ضرورت مدیریت و اتخاذ تدابیر صحیح راهبردی در راستای سازگاری با این شرایط ذاتی را نشان می­دهد. علوم و فناوری‌های مختلفی در این سال‌ها به کمک حل مسائل آب کشور در تأمین و توزیع و تصفیه آمده‌اند که در این مطلب به یکی از پر حواشی‌ترین این فناوری‌ها در زمینه تأمین آب پرداخته می­شود.

در اوایل دهه نود اولین زمزمه‌های وجود ظرفیت آب‌های ژرف در کشور شنیده شد. مقوله‌ای که در دنیا سابقه‌ای بیش از 100 ساله داشت و از چین، آمریکا، استرالیا، هند و لیبی تا عربستان و اردن و دیگر کشورها پیش از آن تجارب مختلفی در اکتشاف، حفاری، استحصال، بهره‌برداری و انتقال این آب‌ها داشتند.

از همان ابتدا نیز جبهه‌های موافق و مخالفی نسبت به آن در محافل علمی و سیاسی شکل گرفت. در ابتدای راه گروهی از اساتید اصل وجود این آب‌ها را قبول نداشتند و گروهی استحصال آن‌ها را غیرممکن می‌دانستند. ضمن اینکه حواشی مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز پیرامون آن ایجاد شد.

با این‌حال خروج آب از اولین چاه آب با عمق بیش از 2000 متر در سیستان که با پیگیری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری حفر شده بود برخی ادعاها و ابهامات اصل و جود آب و امکان بهره­برداری از آن را برطرف کرد.

در ادامه نیز فعالیت‌هایی برای توسعه این فناوری صورت گرفت ولی به دلایلی که در ادامه به آن اشاره خواهد شد این مسیر تا حدودی منحرف و موجب فاصله گرفتن طرح از اهداف اصلی خود و فرسایشی شدن پروژه شد. در مجموع برای توسعه این فناوری در کشور توجه به موارد مختلف ضرورت دارد.

یکی از این موارد این است که به علت ناهماهنگی و اختلاف نظری که میان معاونت علمی و وزارت نیرو به‌عنوان متولی اصلی تأمین آب کشور وجود داشت، نقشه راه و طراحی جامع و شایسته‌ای برای تعریف و جانمایی صحیح تحقیقات و مطالعات آب ژرف در ایران پایه‌ریزی نشد.

همچنین کشور در ابتدای راه به لحاظ فناوری و امکانات مورد نیاز برای مطالعه، اکتشاف، تحلیل و حفاری توان و تجربه کافی را نداشت. تجهیزات به‌کارگیری شده در اکتشاف و حفاری مناسب و بهینه‌شده و سازگار به‌منظور میادین و منابع آبی نبودند.

دیگر موضوعی که باید مدنظر قرار گیرد این است که اطلاع‌رسانی درست درباره آن صورت نگرفت و به‌جای آنکه در محافل علمی و صنعتی به‌عنوان یک چالش و موضوع جذاب و جدید جهت نوآوری، پژوهش و نظریه‌پردازی مطرح شود، توسط برخی سیاسیون به عموم مردم اطلاع‌رسانی شد و موجب شکل‌گیری انتظارات جدی و بعضا غیرواقعی شد.

ایجاد انتظار حل یک کلان مسئله از یک طرح اکتشافی و تحقیقاتی که برای اولین بار در کشور کلید خورده، موجب اضافه شدن ابعاد جدیدی به این پروژه شد و حساسیت‌های جدی پیرامون آن شکل گرفت که روند عادی آن را به‌شدت متأثر کرد. این درحالی است ‌که در کشورهای پیشرو در حوزه اکتشافات آب، چاه‌های متعدد اکتشافی و بهره‌برداری حفر و مطالعات و تحقیقات جامع و مفصلی پیرامون منشأ، میزان ذخیره، نوع و ابعاد آبخوان، ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آب و ... بدون ایجاد حواشی اضافی صورت گرفته است. بر وجه مثال فقط  در مقاله Salinity of deepgroundwarter in California: water quanity, quality, and protection داده­های مربوط به 938 چاه موردبحث و بررسی قرارگرفته است.

درحالی‌که تعداد حفاری‌های آب ژرف به ایران هنوز به تعداد انگشت‌های یک دست هم نرسیده است. بنابراین تا تکمیل مطالعات اکتشافی نباید انتظار استحصال حجم قابل‌توجهی آب داشت و حل مسائل و چالش‌های آبی مردم مناطق را به آن گره زد.

دیگر موضوعی که در این میان مطرح است این است که انتخاب عنوان آب ژرف برای این آب‌ها عنوان دقیقی نبوده است. زیرا تجارب و موارد جهانی نشان داده که این آب‌ها لزوماً در اعماق خیلی زیاد نیستند و در برخی از کشورها مثل بنگلادش کمتر از 150 متر و در لیبی کمتر از 500 متر و به همین صورت در بسیاری از نقاط دنیا کمتر از 1000 متر و ندرتاً بیش از آن بوده است.

در ایران نیز شواهد و احتمالاتی از وجود این آب‌ها در اعماق کمتر وجود دارد. در مناطقی که دبی چاه‌ها و چشمه‌های موجود با بارش‌های سالیانه و کوتاه‌مدت کنترل نمی­شوند. بنابراین اطلاق واژه ژرف به‌خوبی معرف این منابع آبی نیست. عباراتی از قبیل آب‌های سازندی، آب‌های قاره‌ای یا آب‌های گسلی بیشتر همخوانی بیشتری دارد.

در پایان می‌توان گفت که حرکت به سمت اکتشاف و بهره‌برداری از منابع نامتعارف آب و فناوری‌های نوین آبی اقدامی ارزشمند در کشور است که با طراحی درست و ایجاد یک ساختار علمی و صحیح مبتنی بر تجمیع ظرفیت‌ها و هم‌افزایی تمامی دستگاه‌های ذی‌ربط در فضایی آرام و منطقی و به‌دوراز حواشی سیاسی نتایج امیدبخشی از آن مورد انتظار است.

در دولت سیزدهم نیز با وفاق ایجادشده میان معاونت علمی، وزارت نیرو و وزارت نفت در کنار حسن توجه و نقش فعال معاون اول رئیس‌جمهوری؛ حرکت منطقی و اصلاح برخی رویه‌های نادرست قبلی در مسیر تکمیل مطالعات، تحقیقات اولیه و مطالعات اکتشافی این منابع آبی ارزشمند در تمامی استان‌ها شتاب گرفته است و دستاوردهای علمی و فناورانه آن به‌زودی مقدمه‌ای برای حرکت به سمت بهره‌برداری اصولی از این منابع را فراهم خواهد کرد.

سرپرست ستاد فناوری آب، اقلیم و محیط زیست معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری