بررسی آمارهای ارائه شده در بخش معدن نشان می دهد علی‌رغم این که کشور ایران از نظر حجم ذخایر معدنی شرایط بسیار مطلوبی را دارا می‌باشد ولی میزان تولیدات معدنی تنها 0.6 درصد از تولید ناخالص ملی را تشکیل داده است.

در واقع کشورمان با دارا بودن 68 نوع ماده معدنی، 37 میلیارد تن ذخایر قطعی و 57 میلیارد تن ذخایر بالقوه، حدود 7 درصد از ذخایر معدنی جهان را در اختیار دارد. بدین ترتیب در حال حاضر کشور ایران از نظر تنوع مواد معدنی رتبه‌ دهم و از نظر میزان ذخایر معدنی رتبه‌ چهاردهم را در بین کشورهای جهان در اختیار دارد.

البته از آن‌جایی که عمق فعالیت های اکتشافی در کشور در مقایسه با کشورهای پیشرو معدنی بسیار اندک است، به‌طور قطع درصورت توسعه فعالیت‌های اکتشافی و توجه به اکتشافات عمیق، با افزایش میزان ذخایر مواد معدنی کشور، دستیابی به جایگاه بالاتر دور از ذهن نیست.

از سوی دیگر برای توسعه فعالیت‌های معدنی و ارتقای جایگاه بخش معدن و صنایع معدنی در اقتصاد کشور امتیازات بالقوه‌ای در کشور وجود دارد، از جمله دسترسی به آب‌های آزاد، وجود منابع انرژی ارزان قیمت برای فعالیت‌های معدن‌کاری و صنایع معدنی و در اختیار داشتن تعداد قابل توجهی از دانش‌آموختگان و نیروهای متخصص مرتبط با بخش معدن.

همچنین در کشورهای هم‌جوار نظیر ترکیه، عربستان و کشورهای حوزه خلیج فارس با توجه به روند توسعه اقتصادی آن‌ها و فقر مواد معدنی بازار بالقوه و رو به رشدی برای مواد و محصولات معدنی وجود دارد.

بدین ترتیب ارکان جهش اقتصادی کشور در بخش معدن مهیاست و برای نیل به این جهش اقتصادی می‌بایست تمامی این امتیازات را با حلقه مفقوده فناوری به هم متصل کرد.

در واقع تهیه نقشه راه و توجه به مدیریت دانش‌بنیان، خلاق و استفاده از فناوری‌های نوین در بخش‌های مختلف معدن و صنایع معدنی از جمله اکتشاف، استخراج و فرآوری و نیز اهمیت دادن به مسائل زیست محیطی و دوری از خام‌فروشی می‌تواند منجر به رشد چشمگیر اقتصادی شده و کشور را از اقتصاد تک محصولی وابسته به نفت نجات دهد.

توجه به فناوری‌های نوین در بخش معدن و صنایع معدنی می‌بایست در شاخه‌های متعددی مد نظر قرار گیرد که در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها ارائه شده است.

استخراج و فرآوری عناصر نادر خاکی که منابع قابل‌توجهی از آن‌ها در کشور شناسایی شده ولی فناوری استحصال و فرآوری آن‌ها را هنوز به‌صورت اقتصادی در اختیار نداریم.

کاهش ضایعات و باطله‌های حاصل از استخراج و فرآوری مواد معدنی از طریق  تعریف کاربردهای جدید و استفاده از شیوه‌های نوین استحصال مواد معدنی با بهره‌وری بالا که ضمن کاهش آسیب‌های زیست محیطی ناشی از دپو این باطله‌ها، می‌تواند ارزش افزوده بیشتری را نیز ایجاد کند.

امروزه شعار «تولید با ضایعات صفر» مطرح شده که قاعدتاً بدون توجه به مباحث فناوری نمی‌توان به آن دست یافت.

بهینه‌سازی فرآیندهای اکتشاف و استخراج مواد معدنی که با کاهش ریسک و افزایش بهره‌وری موجب افزایش تولید و سوددهی بیشتر معادن کنونی و نیز بازفعالیت معادن متروکه خواهد شد.

با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در بخش معدن  اعم از اکتشاف، استخراج و فرآوری، ضمن توسعه فعالیت معادن کنونی و نیز فعالیت دوباره معادن متروکه و غیرفعال و نیز اکتشاف و بهره‌برداری از معادن جدید که عمدتاً در مناطق دورافتاده کشور قرار دارند، ظرفیت‌های اشتغال زیادی ایجاد خواهد شد. بدیهی است با افزایش اشتغال، بسیاری از معضلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ناشی از بیکاری نیز کاهش خواهد یافت.

با توسعه فناورانه فعالیت‌های اکتشافی و افزایش کارایی تولید معادن و صنایع معدنی، می‌توان مواد اولیه مورد نیاز بسیاری از صنایع کشور را که امروزه به‌صورت واردات تأمین می‌شود، به‌صورت پایدار و مطمئن تأمین کرد.

به‌عنوان مثال کارخانه های تولید آلومینیم کشور همیشه با مشکل تأمین بوکسیت و آلومینا از منابع داخلی روبرو بوده‌اند و بخش زیادی از خوراک آن‌ها از طریق واردات تأمین می‌شود.

حال در صورتی که بتوان فناوری استحصال آلومینا از سایر منابع بالقوه آلومینیم از جمله رس‌ها، آلونیت و سنگ‌های پرآلومین (که منابع بسیار زیادی از آن‌ها را در اقصی نقاط کشور در اختیار داریم) را به‌دست آورده و آن را بومی و تجاری‌سازی کنیم، به‌طور قطع مشکل کارخانجات آلومینیم کشور نیز به‌صورت کلی و پایدار حل خواهد شد.

عناصر استراتژیک بسیاری همراه با مواد معدنی استخراج شده از معادن کشور وجود دارد که در حال حاضر امکان استحصال آن‌ها وجود ندارد. از جمله رنیم، کادمیم، ژرمانیم و ... که به دلیل عدم استحصال آن‌ها، همراه با محصولات تولیدی و یا در باطله‌های معدنی بدون ایجاد هیچ ارزش افزوده‌ای از دست می‌رود. در این‌جا جای خالی فناوری‌های نوین مرتبط با استحصال این عناصر به‌خوبی به چشم می‌خورد.

مبحث بعدی که فناوری می‌تواند به کمک بخش معدن آمده و از ارکان توسعه پایدار بخش معدن محسوب می‌شود، شیوه‌های نوین تأمین مالی و برقراری نظام‌های بیمه‌ای برای حمایت از فرآیندهای معدنی اعم از اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی است. در واقع ساختارهای سرمایه‌گذاری و صاحبان سرمایه می‌بایست با فناوری‌های جدید آشنا شده و ضمن پذیرش ریسک مربوطه، از مزایای فناوری‌های پیشرفته در بخش معدن بهره‌مند شوند.

امروزه مباحث فناوری سرمایه‌گذاری و بیمه‌ای که توسط استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش بنیان فعال در حوزه فین تک (Fin-Tech) ارائه می‌شود، به‌خوبی در دنیا جا افتاده‌اند و به‌صورت وسیع در بخش‌های مختلف اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به‌کارگیری و بومی‌سازی فناوری‌های نوین در مباحث مربوط به افزایش بهره‌وری در مصرف منابع آب و انرژی، حمل و نقل و کنترل و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های معدنکاری می‌بایست به‌طور جدی مد نظر قرار گیرد.

می‌دانیم که فعالیت‌های معدن‌کاری و به‌ویژه فرآیندهای فرآوری مواد معدنی و صنایع معدنی مرتبط با آن به حجم زیادی از آب نیاز دارد. شوربختانه بسیاری از معادن بزرگ ما در ایران مرکزی یعنی جایی که معضل آب به شدت احساس می‌شود قرار گرفته‌اند. حتی به دلیل معضل کمبود آب بسیاری از معادن کوچک و متوسط در این نواحی عملاً غیرفعال بوده و بسیاری از کانسارهای شناسایی شده نیز به‌صورت دست نخورده باقی مانده‌اند.

بدین ترتیب توسعه و تکمیل پروژه انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به مناطق مرکزی ایران با توجه ویژه به مسائل زیست محیطی، یکی از حیاتی‌ترین پروژه‌های ملی کشور است که در صورت به سرانجام رسیدن آن موجب رونق فعالیت‌های معدنی در این بخش از کشور خواهد شد.

بررسی پارامترهای شیمیایی آب‌های انتقال یافته به این مناطق و بهینه سازی کیفیت آب انتقالی به منظور استفاده در هریک از سایت‌های فرآوری مواد معدنی و تعریف روشهای کم‌هزینه و با راندمان بالای استحصال مواد معدنی، ساخت تجهیزات مختلف از جمله دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر خورشیدی و بادی برای تامین انرژی مورد نیاز این تجهیزات و ....، همگی مباحث فناورانه‌ای هستند که نقش کلیدی در آینده توسعه بخش معدن خواهند داشت و می‌باید مد نظر قرار گیرند.

* معاون امور معادن طرح توسعه نوآوری‌ها و فناوری‌های حوزه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی