برابری جنسیتی یک حق انسانی است اما دنیای ما با شکافی دائمی در دسترسی به فرصت ها و قدرت تصمیم گیری برای زنان روبروست. در بسیاری از کشورهای جهان، زنان کمتر از مردان از فرصت مشارکت اقتصادی برخوردارند، دسترسی کمتری به آموزش مقدماتی و عالی دارند، با خطرات بهداشتی و سلامتی بیشتری روبرو هستند و از نمایندگی سیاسی کمتری بهره می ‏برند. در این میان اما، دسترسی نابرابر به فرصت ‏های آموزشی شاید مهم‏ترین تبعیضی باشد که پیامدهای بلندمدت آن می‏ تواند شکاف میان زنان و جنس دیگر را در دیگر زمینه‏ ها تعمیق و تشدید کند. 

آن گونه که کارشناسان می‏ گویند برابری جنسیتی در آموزش و از طریق آموزش، برای دستیابی به توسعه پایدار  اهمیت زیادی دارد و سرمایه‏ گذاری در این زمینه، بازده قابل توجهی برای دولت و بخش خصوصی به ارمغان می آورد. به علاوه، پیشران کلیدی توسعه اقتصادی و اجتماعی است و با دستاوردهای ارزشمند بسیاری در حوزه بهداشت، تغذیه و دیگر زمینه ‏ها همراه خواهد بود.

فرصت‏‌های برابر آموزشی

برابری جنسیتی در نظام آموزشی به معنای فرصت‏ های برابر آموزشی (شامل دسترسی، ابقا و یادگیری) برای همه (دختران و پسران) و همچنین برابری جنسیتی برای معلمان و مدیران است. برنامه درسی پاسخگو به جنسیت(gender- responsive) ، محتوای آموزشی و یادگیری عادلانه، و آموزش معلمان همگی در ذیل این برابری قرار می‏ گیرند. همچنین به برابری جنسیتی و پاسخگویی جنسیتی در رهبری جامعه و دولت، رعایت عدالت در تامین مالی نظام آموزشی، گروه ‏های آموزش محلی، کمیته ‏های مدیریت مدارس و سایر رابط‏ های جوامع محلی اشاره دارد.

علیرغم اهمیت عدالت آموزشی اما موانع متعددی مانع از تحقق آن در جهان شده اند. عوامل اجتماعی و فرهنگی، ازدواج زودهنگام، هزینه-فرصت رفتن به مدرسه، کمبود معلمان زن، خشونت در مدرسه، هزینه ‏های مستقیم تحصیل، دوری مدرسه، ناآگاهی از اهمیت تحصیل دختران، نبود سرویس ‏های بهداشتی، فقر و سوء تغذیه، نبود آب آشامیدنی سالم، ناامنی مسیر مدرسه، کیفیت پایین مدارس و کیفیت عمومی زیرساخت ها، مهم‏ترین موانع شناخته ‏شده در برابر بهره ‏مندی دختران از فرصت‏ های برابر آموزشی هستند.

از آنجا که عوامل متعددی به نابرابری جنسیتی در آموزش دامن می‏ زنند، مداخلات عملی برای رفع این نابرابری هم می ‏توانند گوناگون و چندگانه باشند. برای مثال، آیا باید مسافت تا مدارس کاهش یابد و این کار با ساخت مدارس جدید در مناطق دورافتاده یا فراهم‏ کردن حمل و نقل عمومی در مسیر مدارس میسر ‏شود؟

آیا بورسیه تحصیلی دختران همان‏طور که چند دهه پیش با موفقیت در بنگلادش به اجرا درآمد، باید در دستور کار قرار گیرد؟ آیا معلمان زن بیشتری باید استخدام شوند؟ آیا تفکیک سرویس ‏های بهداشتی دختران و پسران باید در اولویت قرار گیرد؟ و آیا تمرکز بیشتر بر درک برابری جنسیتی و تغییر رویه‏ های فرهنگی موثر خواهد بود؟

انتخاب بین این مداخلات عملا کار دشواری است و واضح است که پاسخ، به شرایط کشور و مناطق درگیر بستگی دارد. لذا پیش از هر اقدامی یافتن شواهد متقن و ارزیابی های دقیق از وضعیت شکاف جنسیتی آموزش ضرورت دارد. همزمان، نگاهی به تجربه دیگر کشورها و بررسی توصیه ‏ها و پیشنهادات سازمان‏ های بین المللی حوزه آموزش نیز می‌تواند مفید واقع شود.  

ساختن پل برای برابری جنسیتی

بد نیست با هم نگاهی به گزارش "پایش آموزش جهانی" (GEM) بیندازیم. این گزارش که سالانه از سوی سازمان ملل منتشر می شود در سال گذشته میلادی، با عنوان "ساختن پل برای برابری جنسیتی" منتشر شد. نویسندگان گزارش یادآور شدند در بخش ‏های زیادی از جهان، فقر و درگیری هنوز مانع از بسته شدن شکاف آموزش میان دختران و پسران است. ناامیدکننده تر آن که تنها در 10 درصد از کشورهای مورد بررسی، قوانین از برابری جنسیتی در آموزش حمایت می‏ کنند. گزارش GEM بر 5 نکته کلیدی که به رفع چالش‏ ها و دستیابی به آینده عادلانه‏ تر در حوزه آموزش کمک می‏ کند تاکید داشت:

*نخست، ما به برابری جنسیتی در آموزش دست نخواهیم یافت مگر آن که هنجارهای مضر اجتماعی را در مورد نقش زنان در جامعه به چالش بکشیم. بیش از یک‏ چهارم مردان هنوز فکر می ‏کنند که رفتن پسران به دانشگاه مهم‏تر از دختران است و و دختران دو برابر بیش از پسران درگیر کار در خانه هستند. اگر بخواهیم با موفقیت وضع موجود را مدیریت کنیم باید دختران و زنان توانمند شوند و پسران و مردان باید برای تشخیص الگوهای جدید نقش، آموزش ببینند. 

*دوم، مانند هر کار دیگری ما همان چیزی را از نظام آموزشی دریافت خواهیم کرد که به آن داده ایم! چرا حرفه تدریس بیشتر زنانه است اما در نهایت این مردانند که مدیریت می ‏کنند؟ برنامه ‏های درسی و کتب درسی و حتی معلمان نیز باید بررسی شوند تا مطمئن شویم برابری جنسیتی را نادیده نمی ‏گیرند.

*سوم، چه بخواهیم چه نخواهیم تغییر از راس آغاز می‏ شود. برای تغییر وضع موجود قوانین لازم است: ازدواج کودکان باید ممنوع شود و دختران باردار باید امکان استفاده از مدرسه را پیدا کنند.

*چهارم، کشورها باید اطمینان حاصل کنند که برنامه‏های آنها نسبت به رفع نابرابری جنسیتی در آموزش متعهد هستند. مطالعات نشان می‏ دهد محبوب‏ ترین سیاستی که در سال‏های اخیر در پیش گرفته شده، انتقال پول نقد است. اما اصلاح برنامه درسی و کتاب ها، مشارکت دختران در رشته‏ های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات و دسترسی ایمن به مدارس اغلب مغفول واقع شده است.

*و در آخر، کشورها باید پیشرفت خود در زمینه برابری جنسیتی آموزشی را مطابق با چهارچوب پیشنهادی گزارش GEM پایش کنند. ناسازگاری دستاوردهای مختلف به ویژه هنگامی که با دیگر معضلات از جمله فقر و جغرافیا همراه شود، اقدامات را با شکست مواجه خواهد کرد.

گام ‏هایی در جهت عدالت آموزشی

بهبود برابری جنسیتی در آموزش از مدت‏ ها قبل در اولویت برنامه مشارکت جهانی برای آموزش (Global Partnership for Education) قرار گرفته است. این برنامه از سرمایه ‏گذاری کشورها در سیستم ‏های عادلانه ‏تر و پاسخگو نسبت به جنسیت پشتیبانی می ‏کند تا دستاوردهای آموزشی را برای تمامی دختران و پسران بهبود ببخشد.

GPE در این زمینه، بودجه لازم و کمک‏ های فنی را به کشورهایی که با چالش ‏های قابل توجهی روبرو هستند ارائه می ‏دهد. این برنامه از سال 2002  تاکنون به 3/9 میلیون دختر در سن مدرسه در کشورهای تحت پوشش برنامه کمک کرده و برابری جنسیتی را در نرخ اتمام دوره ابتدایی و متوسطه افزایش داده است.‏ تجربه برخی کشورهای عضو این برنامه اما حرف‏ هایی برای گفتن دارد.

برای مثال، افغانستان از سال 2001 به بعد، شاهد رشد چشمگیری در آموزش دختران بوده است. این پیشرفت از دو طریق حاصل شده است: تقویت نظام آموزش و پرورش در سراسر کشور، و تلاش ‏های هدفمند برای رفع موانع برابری جنسیتی در آموزش. این برنامه ‏های هدفمند شامل استخدام معلمان زن بیشتر در مناطق روستایی، افزایش زنان در مناصب مدیریتی نظام آموزش و پرورش و جذب مشارکت رهبران مذهبی و فرهنگی و نیز خانواده ها برای بهبود آموزش دختران است. تاسیس مدارس در جوامع محلی نیز بسیاری از موارد ترک تحصیل دختران را از بین برده زیرا والدین دیگر نگران امنیت دختران در مسیر پیاده ‏روی‏های طولانی به مدرسه، در مناطق ناامن نیستند.

نپال نیز یکی دیگر از کشورهایی است که تجربه موفقیت آمیزی در رفع نابرابری جنسیتی آموزشی داشته است. این موفقیت از طریق استراتژی ‏های مختلفی از جمله بورسیه ‏های تحصیلی با تمرکز روی دختران، ساخت سرویس بهداشتی برای دختران و راه اندازی کمپین‏ های ثبت نام " به مدرسه خوش آمدید" در ابتدای سال تحصیلی محقق شده است. نپال همچنین برای افزایش معلمان زن سهمیه تعیین کرده و آموزش غیررسمی را گسترش داده است که به کودکان خارج از مدرسه اجازه می‏دهد عقب‏ ماندگی تحصیلی خود را جبران کنند و به مدارس رسمی بپیوندند.

 یمن نیز پس از پیوستن به GPE توانسته است بسیاری از دختران بازمانده از تحصیل را به مدرسه بازگرداند. جدیدترین برنامه بخش آموزش این کشور، اقداماتی راهبردی با هدف رفع موانع آموزش دختران است. حذف شهریه مدارس، ایجاد کلاس ‏های بیشتر و ترویج مدارس دوستدار کودک (به‏ ویژه در مناطقی که دختران در آنها محروم از تحصیل اند) و نیز تدوین و اجرای استراتژی ‏های برای جذب بیشتر معلمان زن از جمله این اقدامات هستند. این برنامه همچنین با راه اندازی کمپین ‏های ارتقای آموزش دختران در رسانه ‏های محلی و در بین رهبران سنتی و نیز انجمن های محلی پدران- مادران در زمینه آموزش، سعی در رفع موانع اجتماعی و فرهنگی آموزش دختران داشته است.

شواهد قوی وجود دارد که نشان می‏ دهد برخی مداخلات از جمله بهبود امکانات نظیر دسترسی به آب سالم، بهداشت و سلامت در مدارس و استخدام معلمان زن، می‏ توانند به رفع موانع برابری جنسیتی در آموزش کمک کنند. تحقیقات همچنین، حاکی از آن است که می‏ توان از طریق مداخلات دیگری نظیر انتقال وجه نقد مشروط به خانواده ها (برای آموزش دختران)، همراه با آموزش معلمان در جهت پاسخگویی به جنسیت، به دستاوردهای بیشتری دست یافت. لذا همکاری دیگر بخش ‏ها، از جمله اقتصاد و حوزه سلامت و بهداشت در این زمینه از اهمیت زیادی برخوردار است.

فراتر از تمامی روش ‏هایی که به رفع موانع آموزش دختران کمک می‏ کند، تجربه جهان در دستیابی به عدالت آموزشی نشان می ‏دهد ایجاد برابری جنسیتی در آموزش جدا از دیگر رویکردهای ایجاد برابری جنسیتی و متفاوت از آن نیست. نمی‏ توان از عدالت آموزشی سخن گفت بی آن که در سایر زمینه‏ ها همچون مشارکت اقتصادی، سیاسی یا تحرک اجتماعی در پی برقراری برابری باشیم.

آموزش پاسخگو به جنسیت، نیازمند بازار کار پاسخگو به جنسیت است؛ بازاری که به خانواده ‏های محروم نشان دهد سرمایه ‏گذاری در آموزش دختران به اندازه پسران می‏ تواند ارزشمند باشد و به خروج خانوار از تله فقر و محرومیت کمک کند. اصلاح نگرش ‏های متعصبانه نسبت به تحصیل دختران نیز نیازمند اصلاح رفتار حکمرانی در سطح کلان است؛ اصلاحی که سبب شود پرواز دختران و زنان در جامعه به سقف شیشه ای محدود نباشد و تمامی شهروندان صرف نظر از جنسیت، بتوانند در بهبود وضعیت اجتماعی- اقتصادی خانواده، جامعه و در نهایت رشد اقتصادی کشور سهیم شوند. 

*تحلیلگر حوزه زنان