*بهنام سور
هنر به عنوان راهی برای اندیشیدن و بیان احساسات همواره ذهن دانشمندان علوم شناختی را درگیر خود کرده است. از سویی دیگر نحوه درک هنر است که سرنخ هایی را در مورد چگونگی کارکرد مغز به ما می دهد. مغز اطلاعات را به وسیله اندام های حسی به صورت فوتون، فرکانس صوتی یا فشار دریافت می کند. تمام این اطلاعات به صورت پتانسیل عمل درون نورون ها جاری می شود و دوباره مغز این اطلاعات را بازسازی می کند.

سیستم بینایی ما بیشتر اطلاعات مربوط به ادراک را در اختیار مغز قرار می دهد از این رو در تمام مسیر بینایی ساختارهایی تکامل یافته اند تا ادراک به بهترین شکل ممکن انجام شود. اما در این بین خطاهایی رخ می دهد. خطاهایی زیبا که بعضی اثرات هنری را به عنوان شاهکار جلوه می دهند.

به عقیده بسیاری نقاشی مونالیزا معروف ترین و تاثیرگذارترین نقاشی در طول تاریخ بوده است. لبخند ژکوند مونالیزا میلیون ها نفر را محسور خود کرده است و صدها مقاله علمی درباره نسبت های عجیب و غریب به کار رفته در آن چاپ شده است. آیا اصلا مونالیزا می خندد؟ وقتی به لبخند ژوکوند نگاه می کنیم ممکن است بعد از چند ثانیه این لبخند محو شود. هنگامی که دوباره به خودمان می آییم لبخند را می بینیم و خیالمان راحت می شود. اما چرا این اتفاق می افتد. یک نقاشیچطور می تواند آنقدر مغز ما را به بازی بگیرد؟ این اتفاق درست شبیه زمانی است که به یک مکعب سه بعدی از زوایای مختلف نگاه می کنیم و هر بار آن را به یک شکل خاص می بینیم و در نهایت با خودمان می گوییم که همه حالات امکان پذیر هستند. اما آیا در مورد این لبخند هم می توان این را گفت؟

احتمالا راز این چالش عجیب و غریب در تکنیک به کار رفته در این نقاشی باشد. تکنیکی که لئوناردو داوینچی در این نقاشی به کار برده است "سفوماتو" نام دارد. در این تکنیک نقاش با اضافه کردن سایه ظریفی به اطراف دهان هنگام طراحی چهره اصطلاحا به نقاشی شخصیت می دهد. در این تکنیک ابتدا نقاش یک رنگ سیاه شفاف را به نقاشی اضافه می کند. سپس دوباره با رنگ سفید قسمت مورد نظر را دوباره رنگ می کند. داوینچی این تکنیک را برای گوشه های لب مونالیزا به کار برده است. اما برای درک این موضوع که چطور تکنیک سفوماتو به این نقاشی شخصیت عجیب و غریبی داده است باید با ویژگی های اساسی گیرنده های نوری شبکیه چشم آشنا باشیم.

زمانی که ما به ابخند مونالیزا خیره می شویم لبخندی را نمی بینیم چرا که جزئیات را به خوبی کشف می کنیم و سایه های اطراف لب ما را فریب نمی دهند. درست مانند خیره شدن به یک ستاره در اسمان! اما همین که به چشمان این پرتره نگاه می کنیم دوباره خنده مونالیزا نمایان می شود.

*عضو ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی