*محمدرضا اسپهبد

حوضه دریایی کاسپین منطقه ایست که تحت تاثیر نیروهای زمین ساختی به صورت یک مورفولوژی یا ساختار تکتونیکی هورست – گرابن درآمده است که عامل اصلی آن چین خوردگی ها و فرو رانش حوزه قفقاز بعد از شروع حرکت قاره پان افریکن تا کرتاسه پایانی و شدت کوهزایی در میوسن بوده است. نوسانات سطح دریای کاسپین به هیچ وجه به حرکات کف دریای کاسپین ارتباط نداشته بلکه حاصل چرخه های دوره ای و اقلیمی به خصوص تغییر جهت باد در نیمکره شمالی است که موجبات ذوب یخچال های حوزه آبریز ولگا و اورال گشته و حجم بی سابقه ای از آب کاسپین را افزایش می دهد و پیکره ریختاری و مرفولوژی حواشی سواحل کاسپین حاکی از تغییرات ساختاری و زمین شناسی ناشی از پدیده های مرفوتکتونیکی در دوران آخرین شکل گیری دریای کاسپین است.

نوسانات سطح آب دریای کاسپین با تناوب های چندین ساله که داشته 28 متر پایین تر از سطح اقیانوس های آزاد جهان بوده است. از این رو سه بخش عمده می توان در دریای کاسپین تشکیل داد. یکی بخش شمالی و دیگری بخش های مرکزی و جنوبی است. کم عمق ترین بخش های سه گانه مذکور بخش شمالی دریا است که با عمق متوسط 5 متر وسعتی حدود اندازه گیری قرار گرفته است.

کاسپین مرکزی گودی بسیار عمیقی است به عمق 788 متر و کاسپین جنوبی به وسیله ریفت آپشرون جنوبی جدا می شود که عمق آب از 180 متر تجاوز نمی کند. کاسپین جنوبی گودی عمیقی را تا 1025 متر نشان می دهد که عمیق ترین نقطه دریای کاسپین است. این ناحیه به وسعت 142000 کیلومتر مربع و حجم آب آن بالغ بر 50 هزار کیلومتر مکعب است. همچنین سه و نیم میلیون کیلومتر مربع از مناطق اطراف گودی کاسپین که در تکتونیک حوضه کاسپین نقش دارند شامل رشته کوه هایی همچون قفقاز، تالش، البرز و قره تو در جنوب و مرکز قزاقستان را در بر می گیرد. مناطق پست و کم ارتفاع بین 20 تا 28 متر و دشت های ماجیشلاق به ارتفاع 20 تا 100 متر مناطق مرتفع را می سازد. مقدار املاح در آب دریاچه کاسپین حدود 64/12 میلی گرم در لیتر تا 68/12 میلی گرم در لیتر است. یون های کلسیم و سولفات نسبت به آب اقیانوس ها بیشتر است ولی کلرور سدیم کمتر است. از این جهت به دریاچه های آب شیرین شباهت زیادی دارد. شکل گیری دریای کاسپین حاصل جدا شدگی، گود افتادگی و بالاخره ناشی از مراحل پایانی بسته شدن دریای تتیس است و در واقع خمیدگی وسط دریا نتیجه تاثیر عوارض زمین ساختی شمال غربی – جنوب شرقی و ادامه فرو رانش برجستگی های قفقاز و بالاخره حاصل روندهای شمالی – جنوبی و نیروهای فشاری است. به طوری که در کاسپین جنوبی بیش از 100 اثر گل افشان و در بخش شمالی آن بالغ بر هزار و 600 گنبد نمکی یافت شده است. به طور کلی از نظر مرفوتکتونیکی حالت هایی از هورست و گرابن را از دوره هر سینین تا میوسن از خود به جا گذاشته است.

*عضو ستاد توسعه فناوری حوزه انرژی معاونت علمی