اگر نگاهی بیندازیم به مهاجرت‌های 20 ساله اخیر در طول تاریخ با یک پدیده بی سابقه مواجه می‌شویم، مهاجرت هیچ‌گاه به این حجم و اندازه ناشی از تغییرات و تحوات برق آسا و غیر قابل پیش‌بینی نبوده است! وقوع جنگ‌های منطقه‌ای داخلی و بین‌المللی به شکل منظم و سازمان‌یافته یا نامنظم، نوک پیکان خود را به سوی علم اندوزی، توسعه دانش و فناوری گرفت و مستقیم‌ترین تاثیر خود را بر اقامت‌ها و مهاجرت‌ها گذاشت.

سویه مهاجرتی کشورمان ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در این سال‌ها، پدیده‌های میان اثر یا طولانی اثر بر سلیقه‌های مهاجرتی، سازوکارهای مهاجرت و اهداف مهاجرات تاثیرات مستقیم و غیر مستقیم داشته است. با توجه به این که استحکام بدنه رفاهی و معیشتی با قصد و هدف مهاجرت رابطه تنگاتنگی دارد، پدیده‌های منطقه‌ای و سایه گسترده بر کشورمان، روند مهاجرت‌ها را دست‌خوش تحولات جدی کرد.

تحریم‌ها در سال‌های اخیر بحرانی جدی بود که بر روند استفاده از ظرفیت استعدادهای برتر، دانشمندان و نخبگان تاثیر جدی گذاشت. پس از لغو بخشی از تحریم‌ها توسط بر اساس برنامه جامع اقدام مشترک اگرچه زمینه تعامل دانشجویان بین‌المللی، دانشمندان و مهندسان ایرانی افزایش یافت، اما در مجموع با تغییر نه چندان چشمگیر در وضعیت اقتصادی کشور، مواجهه استعدادهای برتر و نخبگان را با چالش انتخاب حضور در کشور سخت‌تر ساخت.

اما این روند با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از بازگشت نخبگان ایرانی و دانشمندان غیر مقیم، پلی ارتباطی میان بخش اجرایی و سیاستی حاکمیت و بدنه نخبگان ایرانیان غیر مقیم ایجاد و زمینه تعاملات ارزنده‌ای را فراهم کرد به طوری که تعداد قابل توجهی از نخبه‌ها و استعدادهای برتر به کشور بازگشتند و ضمن یاری رساندن به پژوهش و استفاده از ظرفیت‌های نخبگانی خارج از کشور، در کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و خلاق داخلی فعالیت می‌کنند یا با فعالیت در پژوهش‌های کاربردی و مرز علم، سرمایه گذاری صورت گرفته در جامعه دانشی را نتیجه بخش کرد.

خط مقدم حمله در میدان بی دفاع

اما بازگشت تحریم‌ها در شرایطی که آمریکا با بدعهدی و عداوت، تعهدی بین‌المللی را خدشه‌دار کرد، مشکلاتی را برای جامعه به همراه داشت و به کاهش سطح معیشت اقتصادی، کاهش تعامل‌های علمی و دانشگاهی انجامید که خود یکی از علت‌العلل رغبت دانشجویان و نخبگان برای انجام مهاجرت بدون بازگشت بود، اما علاوه بر این، شیوع ویروس کرونا و دنیاگیری که منجر به غافلگیری آن هم در سطح جهانی شد، چالش دسترسی به امکانات بهداشتی، تجهیزات و اقلام بیمارستانی و ضدعفونی نگرانی‌ها را برای رسیدگی‌های بهداشتی و درمانی افزایش داد. بسته شدن مرزها علیرغم نیاز جامعه جهانی به ویژه در خاورمیانه برای تحصیل و فرآیند ناتمام و به تعویق افتاده پذیرش‌های دانشجویی، چالش جدی را در فرآیند مهاجرت قرار داد.

  همین موضوع باعث شد تا سهم دانشجوپذیری کشورهای مهاجرپذیر از یک سو و سهم کشورهای مهاجرفرست از سوی دیگر به طرز چشمگیری کاهش پیدا کند که همین مسأله به ریزش چشمگیر سهم مهاجرفرستی ایران در سال‌های 2020 و 2021 انجامید.

بر اساس یافته‌های سالنامه مهاجرتی ایران، نرخ رشد جمعیت دانشجویانایرانی خارج از کشور همواره روندی افزایشی را تجربه می‌کرد، با شیوع ویروس کرونا و عدم امکان مهاجرت، روندی رو به کاهش را در پیش گرفت.

سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان داخل ایران، در طول 15 سال گذشته، میزانی تقریبا ثابت بود و نرخی تقریبا یک درصدی داشت. اما در حالی که از سال 2012 به اسن سو، نرخ مهاجرفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی در جهان، از سال 2012 روندی کاهشی داشته، این روند با منع ترددهای بین‌المللی و عدم پردازش درخواست ویزا توسط برخی از کشورها بیش‌تر هم شده است.

بیش از یک میلیارد دانش‌آموز و دانشجو که در سراسر جهان امکان حضور در کلاس‌ها را داشتند، از این فرصتی بی بهره شدند. اما با راه‌کارهایی مانند آموزش مجازی و یادگیری از راه دور، تلاش‌هایی صورت گرفت که روند تولید دانش و آموختن را ادامه دهد ، اما چالش‌های زیرساختی و امکاناتی در کشورهایی که از توسعه‌یافتگی کمتری برخوردار بودند، مشکلات جدی را ایجاد کرد.

علاوه بر دانشجویان بین‌المللی، کشورهایی نیز که میزبان اصلی دانشجویان بین‌المللی بودند بخش قابل توجهی از بودجه‌ها و درآمدهایشان را از دست دادند. درآمدهایی که حکم مرگ و زندگی را برای بخش آموزش این کشورها داشتند.

بدیهی است که کرونا و شرایطی که ایجاد کرده، تا سال‌های سال تاثیرش را بر بخش آموزش، مهاجرت‌های دانشی و علمی خواهد گذاشت و نخبگان جامعه نیز از این آسیب، بی‌بهره نخواهند بود. علاوه بر این، دانشگاه‌هاو مؤسسات آموزش بین‌المللی نیز روند انقباضی خود را احتمالا ادامه می‌دهند و در صدد جبران آسیب‌های این دوران خواهند بود.

مدافعان حمله‌گر

شیوع ویروس کرونا اگرچه آسیب‌های جدی را برای نخبگان به دنبال داشت، اما چند درس آموزنده برای جامعه جهانی داشت؛ نخست این‌که نوآوری و خلاقیت در بحران است که می‌تواند شرایط موجود را از بحران به یک شرایط پایدار و قابل تمرکز تبدیل کند. اقدامات خلاقانه‌ای که بخش نخبگانی و استعدادهای برتر هر جامعه‌ای از پس آن بر می‌آیند. حفظ تعامل‌های بین‌المللی و استفاده از تجربیات جامعه نخبگانی از راه دور، فرصتی بود که خلاقیت در دوران کووید 19 نامید.

محدودیت‌های رفت و آمد، علاوه بر این که تبادل در جامعه جهانی نخبگانی را آغاز کرد، بار دیگر تمرکز استفاده از ظرفیت نهفته هر کشور در خدمت حل نیاز جامعه و کارکرد ویژه نخبگان را یادآور شد.موضوعی که به عنوان فصلی تازه در همکاری‌های جهانی به ویژه در عصر کویید 19 قابل بررسی است و نگاهی ویژه نهادهای اثرگذار همچون معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان را می‌طلبد. به این تعبیر، عصر پیش رو، عصر مهاجرت‌های از راه دور با هدف استفاده و هم‌افزایی بهتر از ظرفیت‌های نخبگانی است.

*جامعه شناس و پژوهشگر مهاجرت

منبع: isti.ir

#