این روزها جالی خالی خیلی چیزها را می‌توان حس کرد. جای خالی دیدارها، جای خالی خرید عید. جاهای خالی که همگی با کرونا پر شد. سایه‌اش سنگین بود و بر جز جز زندگی‌مان تاثیرگذاشت.

تاثیراتی که برخی تا مدت‌ها اثرگذارند و شاید برگشت ناپذیر. اما نکته مهم در این بین ساختار فکری است که مردم در مواجه با این بحران به کار می گیرند. قطعا هر فرد با توجه به میزان مهارت‌های شناختی و طرز فکرش در مقابله با بحران، برخوردهای گوناگونی را بروز می‌دهد.

پس برای شناخت گفتمان حاصل از این بحران در جامعه ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی و فناوری چالشی را راه اندازی کرد تا مطالعه ای دقیق در حوزه اثر شرایط کرونا بر دینامیک رفتاری، نگرش و گفتمان جامعه باشد.

یکی از تیم های برگزیده این چالش روی موضوع رهیافتی محاسباتی به فرآیندهای گفتمانی در جامعه ایران: شیوع کرونا در توئیتر و اینستاگرام کار کرد.  شناسایی و تحلیل دینامیک ذهنیت جامعه و گفتمان جامعه ایرانی نسبت به ابعاد سلامت، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بحران کرونا در این مطالعه دنبال شد.

فداکار بودن کادر درمان

 این تیم مطالعاتی دقیق را انجام داد؛ آن هم درباره این موضوع که ویروس کرونا چه گفتمان هایی در توئیتر و اینستاگرام فارسی ایجاد کرد و پاسخ به سوالاتی همچون: کدام گفتمان‌ها در توئیتر و اینستاگرام مسلط شده اند؛ گفتمان های شکل گرفته در هر یک از این رسانه های اجتماعی چه نسبتی با نظام سیاسی و گفتمان هژمونیک در ایران دارند.

به گفته امیرعلی تفرشی یکی از اعضای این تیم، رعایت مسائل بهداشتی، فداکار بودن کادر درمان، آمار وضعیت بحرانی، مقصر بودن مردم برخی از گفتمان‌های مسلط در اینستاگرام بودند. به طور کلی 16 گفتمان کلان و 71 گفتمان خرد در توئیتر و اینستاگرام شناسایی شد.

اما ایران، در_خانه_بمانیم، قرنطینه، تهران، عشق، خنده پربسامدترین هشتگ‌ها در اینستاگرام و همه_با_هم_علیه_کرونا، توهم_کرونا، ایران، چین، ایران_قوی و سراب_غرب نیز از پربسامدترین آنها در توییتر است. برخی هشتگ ها دلالت عام دارند ( مانند ایران ) و بدلیل اینکه می توانند در تمام گفتمان ها نقش داشته باشند و استفاده شوند، قدرت تمایز و تحلیل خاصی به ما نمی دهند.

وجود فضاهای گفتمانی گوناگون میان کاربران

هر چند برخی از هشتگ ها هستند که از آنها می توان تصویری اجمالی از گفتمان ها بدست آورد، اما گفتمان های مختلفی هستند که در این هشتگ های پربسامد معادل ندارند. در بین هشتگ های پربسامد، مواردی نیز هستند که به گفتمانی خاص اشاره نمی کنند. هشتگ ویروس_کرونا_از_عذابهای_کمتر، یک هشتگ تولید شده توسط بات‌هاست.

نکته جالب در این تحقیق وجود فضاهای گفتمانی گوناگون میان کاربران این شبکه های مجازی است. به گونه ای که برخی با رویکرد مثبت و حل مسئله با این بحران مواجه شدند و برخی دیگر به دنبال مقصر بودند. افرادی نیز دست به شوخی با این بحران زدند و بودند افرادی که تنها به آمار تکیه کردند.

 تفرشی همچنین بیان کرد: کاربران اینستاگرام نسبت به کاربران توئیتر رویکردی غیرسیاسی تر و غیر انتقادی تر به بحران کرونا داشته اند. سقوط دو پله‌ای گفتمان توجه به آمار مبتلایان نیز با توجه به ماهیت خبری بودن این گفتمان، نشان دهنده رویکرد غیر خبری تر کاربران اینستاگرام به نسبت توئیتر است.

به گفته وی، دو گفتمانی که منحصراً در میان 5 گفتمان برتر اینستا حضور دارد و در میان 5 گفتمان توئیتر بروز و ظهور ندارد، «گفتمان مقصر بودن مردم» و «گفتمان فداکار بودن کادر درمان و قدردانی مردم از آنها» است.

توجه به «نقش خود مردم»

گفتمان های مسلط در اینستاگرام به تقویت و بازتولید گفتمان های رسمی می انجامند در حالیکه رویکرد گفتمان های مسلط در توئیتر انتقادی تر است و تلاش می کنند گفتمان ها مسلط را به چالش بکشند.

نوع رویکرد کاربران اینستاگرام، نشان دهنده توجه آنها به مسائل روزمره و توجه به خود مردم و نقش آنها در بحران کروناست. در این معنا تفاوتی که در اینستاگرام به نسبت توئیتر وجود دارد، توجه به «نقش خود مردم» است، در صورتی که چنین غلبه گفتمانی و موضوعی به هیچ وجه در توئیتر مشاهده نمی‌شود.

در توئیتر به شکل پربسامدی بر روی «مقصر و مسائل آن» تمرکز می‌شود، در اینستاگرام بر روی «هویت موثر برای پیروزی بر کرونا» توجه می‌شود.

نگاه امیدبخشی که بخشی از کلان گفتمان «هویت موثر برای پیروزی» را در برگرفته در مقابل نگاه انتقادی و منفی «هویت مقصر» تفاوت‌های بارزی از تفاوت دینامیک ذهنی کاربران دو پلتفرم را مشخص می‌کند.

مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری