به گزارش مرکز ارتباطات  و اطلاع رسانی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، امروز که آخرین روز از برگزاری «ایران ساخت» دوازدهم را پشت سر می گذاریم، فرصت را مغتنم دیدیم تا در گپی صمیمانه با طراح ایده ایران ساخت، جریان شناسی‌ای از این رخداد فناورانه صورتبندی کنیم؛ اینکه اساسا چه شد ایده ایران ساخت متولد شد، چه سیری را طی کرد؟  و چشم انداز آن چه باید باشد؟

با دکتر سعید سرکار که اکنون سکاندار مدیریت مرکز توسعه فناوری های راهبردی است،  به گفت و گو نشستیم، سرکار که خود تاریخ شفاهی ایران ساخت است با ما از مسیری که این ایده طی کرد، سخن گفت اما او تنها به ذکر آنچه گذشت، محدود نماند و بر این باور است که باید به ایران ساخت، علیرغم همه دستاوردها و کارنامه موفق اش، نگاهی آسیب شناسانه داشته باشیم  و به پویایی هر چه بیشتر آن  در دور سیزدهم آن بیاندیشیم و برای این مهم برنامه ریزی کنیم.

آنچه در ادامه می آید گفت و گوی ما با او است که می خوانید:

***

جناب دکتر سرکار از شما به عنوان طراح ایده ایران ساخت یاد می کنند، چه شد که این ایده در ذهن شما شکل گرفت؟

 بله، طراح این برنامه شخص خود من بودم. در دوره معاونت دکتر سلطان خواه، خیلی از دانشگاه ها و پژوهشگاه ها برای تامین منابع شان به معاونت علمی مراجعه می کردند، معاونت هم از آنجا که در حوزه پژوهش، نوآوری و فناوری رسالتی برعهده داشت و از طرفی از منابع مالی هم برخوردار بود، از این جنس کمک های مالی به دانشگاه ها و پژوهشگاه دریغ نمی کرد. از این رو، پیوسته روسای دانشگاه ها طی جلساتی با دکتر سلطانخواه به تشریح برنامه هایی که در دانشگاه دنبال می کردند، پرداخته و بنابر اینکه چقدر آن دانشگاه اعتبار داشت، در چه سطحی بود، چقدر هیئت علمی و دانشجو و... داشت، منابعی را از معاونت دریافت می کردند؛ برای مثال دانشگاهی مثل صنعتی شریف پنج میلیارد تومان ( در شرایطی که دلار هزار تومان بود)  دانشگاه تهران چهار میلیارد تومان، دانشگاه شیراز یک میلیارد و ..... دریافت می کرد و سرنوشت این پول به تصمیمات رئیس دانشگاه بر می گشت، اینکه با این پول بدهی های دانشگاه را پرداخت کند، یک ساختمان آموزشی بسازد، منابع دریافتی را صرف فضای سبز دانشگاه کند یا اینکه همه آنچه از سوی معاونت دریافت کرده را صرف تجهیز فناورانه دانشگاه کند همه به تصمیم رئیس دانشگاه بستگی داشت.

در این شرایط، طرحی را آماده کردم و به دکتر سلطان خواه ارائه دادم و در آن برگزاری نمایشگاهی از توانمندی های ایران در حوزه طراحی و ساخت تجهیزات آزمایشگاهی را پیشنهاد کردم.

این طرح چه نیازی از زیست‌بوم علم و فناوری مرتفع می کرد؟

این ایده را از هر منظر که بنگریم، سراسر برکت بود؛ اولین اثر مثبت برگزاری این نمایشگاه، به نمایش درآمدن توانمندی شرکت های دانش بنیان ایرانی بود؛ واقعیت این است که در آن زمان، اعضای هیئت علمی، پژوهشگران و دانشجویان ما اطلاعات مکفی در مورد چند و چون محصولات فناورانه نداشتند و ظرفیت های فناورانه کشور بروز و ظهوری نداشت.

دومین کاری که برای اجرایی کردن این طرح باید انجام می‌دادیم، هدفمند کردن منابع مالی‌ای بود که از سوی معاونت به دانشگاه ها اختصاص پیدا می کرد. از این رو، به دانشگاه ها به جای پول، اعتبار خرید تجهیزات ساخت داخل دادیم. در این رویکرد، منابع مالی معاونت تنها صرف تجهیزات آزمایشگاهی داخلی می شد و در عین حال کشش بازار برای شرکت دانش بنیان  را هم به دنبال داشت؛ به تعبیری با این اقدام منابع معاونت از بخشی به بخش دیگری منتقل ( یعنی از یک جیب دولت به جیب دیگر آن وارد می شد) و در عین حال هم افزا می شد، چون معاونت در عین حال که یکی از متولیان توسعه علم و فناوری و  تامین زیرساخت علمی و پژوهشی دانشگاه ها بود به نوعی تولی گری شرکت های دانش بنیان را هم برعهده داشت. خرید دانشگاه ها به واسطه این اعتبار از شرکت های دانش بنیان داخلی برکات دیگری هم داشت و باعث پویایی و انگیزه شرکت‌های دانش بنیان می‌شد و در نتیجه آنها هم تلاش بیشتری برای تولیدات فناورانه صورت می دادند و طبیعتا افراد کمتری مهاجرت می کردند. 

همچنین، از دیگر ثمرات نمایشگاه ایران ساخت، حضور اعضا هیات علمی در نمایشگاه بود به تعبیری خریدار دیگر کارپرداز نبود. اعضای هیئت علمی خود از غرفه ها دیدن می کردند، با سازنده وارد گفت و گو می شدند، بحث های تخصصی  در می گرفت و یک تبادل فناوری و دانشی رقم می خورد.

در طرحی که به دکتر سلطانخواه ارائه کردم پیشنهاد دادم که معاونت تنها پنجاه درصد هزینه خرید یک محصول را در قالب اعتباری که به دانشگاه ها ارائه می کرد، تامین کند و مابقی را خود دانشگاه تامین کند چراکه اگر معاونت صد درصد خرید را تامین می کرد و به اصطلاح سنگ مفت و گنجشک مفت می شد  و هم افزایی رخ نمی داد و چون دانشگاه می بایست 50 درصد هزینه را پرداخت می کرد، با دقت و حساسیت خرید می کرد و از طرفی نمی خواست آن اعتبار پنجاه درصدی را هم از دست بدهد.

سال اول، یارانه پنجاه درصدی، به همه تجهیزات تعلق گرفت و واقعا ما فرصتی برای بررسی اینکه هر محصول از چه سطحی از فناوری برخوردار است را نداشتیم در ادامه محصولات بنابر سطح تکنولوژی و بومی ساز بودن شان، دسته بندی شدند و سطح حمایت ما از هر دسته متفاوت بود.

این ایده چطور عملیاتی شد؟

بالاخره در جلسات متعددی با دکتر سلطان خواه موفق شدم موافقت وی را جلب کنم، از آنجا که آخرین سال دولت دهم بود، دکتر سلطان خواه تاکید داشت که قبل از برگزاری انتخابات نمایشگاه را برگزار کنیم. دو ماه و خورده ای وقت داشتیم، کار بسیار سنگینی بود؛ قبل از هر چیزی باید تمام شرکت هایی که در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی فعالیت می کردند را شناسایی می کردیم، در آن دوره، شارلاتان هایی هم بودند که دستگاه های خارجی را به عنوان ساخت داخل جا می زدند، برخی مونتاژکار بودن همه قطعات را وارد کرده و تنها آن ها را به نوعی سرهم بندی می کردند. بنابراین بعد از شناسایی شرکت های فعال در حوزه تجهیزات آزمایشگاهی باید یک تیم فنی، عمق فناورانه و بومی ساز بودن محصولات را ارزیابی و توامان قیمت گذاری می کرد. 

برنامه ریزی برای برگزاری نمایشگاه در بازه زمانی دو ماه و نیم کاری به غایت دشوار بود. ما به نرم افزاری نیاز داشتیم که از طریق آن خرید و فروش ها را انجام دهیم. همچنین یک متولی مالی که به عنوان واسط  بین دانشگاه و شرکت های دانش بنیان قرار بگیرد. چون صندوق نانو در اختیار خود ما بود، این صندوق را به عنوان متولی امور گردش مالی معرفی کردیم و معاونت اعتبار هر دانشگاه را در این صندوق شارژ می کرد.  

انجام سایر امور اجرایی را در آن  زمان به دکتر رضا اسدی فرد و تیم اش سپردم؛ به علت سنگینی کار، آن سال بچه‌ها تعطیلات عید نداشتند و تمام  پانزده روز را سر کار بودند با همه سختی ها، نمایشگاه برگزارشد و انصافا هم به خوبی کار انجام گرفت تا دو سه سال ستاد نانو متولی برگزاری نمایشگاه بود انتخاب شرکت ها، دستگاه ها حتی غرفه سازی با ستاد نانو بود اما در ادامه خود معاونت متولی برگزاری آن شد.

به اعتقاد شما چقدر این ایده بعد از دوازده دوره برگزاری آن همچنان قابل دفاع است و چقدر توانسته کارنامه قابل قبولی را ارائه دهد؟  

ایران ساخت آنقدر خوب جواب داد  که می شد الگوی آن را به دیگر بخش ها هم  که خریدار دولتی داشتند، تسری داد و در عین حال که زیست بوم علم و فناوری ما را به خودباوری رساند، فعالان فناوری و نوآوری در خارج از مرزها را هم از این سطح کیفیت و  تنوع تجهیزات به حیرات وا داشت.

بنابراین، در پاسخ به این پرسش که امروز چقدر می توان از این ایده دفاع کرد، معتقدم کارنامه ایران ساخت از هر زاویه ای قابل دفاع و فراتر از دفاع مایه مباهات است.

با برگزاری نمایشگاه وخرید و نصب دستگاه ایرانی در دانشگاه ها هم اعتماد سازی به محصول ایرانی رقم خورد و فرهنگ مصرف کالاهای تخصصی در کشور جا‌افتاد و هم محصول ایرانی در مقالاتی که اساتید در ژورنال های خارجی منتشر می کردند، معرفی شد و محققان کشورهای دیگر دریافتند که مثلا یک دستگاه آنالیزر ایرانی با کیفیت قابل قبول در فلان شرکت دانش بنیان تولید می شود که هزینه خرید آن تنها نصف نمونه های مشابه اروپایی است؛ در این فضا، شرکت های دانش بنیان ما مشتری خارجی هم پیدا کردند و صادرات تحریک میشد.

مهم تراز همه اینها وقتی دستگاه داخلی ساخته شد خدمات پس از فروش، تعمیر و نگه داری داشت، خیلی از محصولات وارداتی ما بعد از مدتی با کوچکترین مشکلی، عملا کنار گذاشته می شدند اگر شرکت در سال های بعد قابلیت های دیگری به دستگاه اضافه می کرد، خریدار می توانست درخواست ارتقا داده و با یک هزینه اندک از این قابلیت های تازه هم بهره مند شود، بنابراین نمایشگاه ساخت ایران سراسر داینامیک و پویا بود.

 از دیگر برکات نمایشگاه شبکه سازی و تعامل شرکت های دانش بنیان با همدیگر بود بدین معنا که با حضور در نمایشگاه از عمق فناورانه هم مطلع شده و بعضا به مشتری همدیگر بدل می شدند و یک هم‌افزایی درونی رقم می خورد وعمق ساخت ایران افزایش پیدا می کرد و شرکت های دانش بنیان در زنجیره ارزش هم قرار می گرفتند.  

چشم انداز ما برای ایران ساخت کدام نقطه باید باشد؟

اما با همه این احوال اگر بخواهم با نگاهی آسیب شناسانه به آن بنگرم، معتقدم آن چنان که باید پویایی گذشته خود را ندارد و این ایستایی را بیشتر از سمت شرکت های دانش بنیان می بینم، به نظر می رسد شرکت های دانش بنیان رغبت چندانی برای تولید محصولات جدید و ارتقا محصولات گذشته خود را ندارند و تمرکز ما در معاونت علمی باید بر ایجاد انگیزه و تحرک در بدنه زیست بوم علم و فناوری باشد.  

من این پیشنهاد در یکی جلسات شورای معاونین هم طرح کردم و معتقدم از همین امروز باید آئین نامه ای برای هر چه پویاتر کردن ایران ساخت در دستور کار خود قرار دهیم.

این آئین نامه باید ناظر به چه مواردی باشد، چگونه می توان شرکت های دانش بنیان پویاتر کرد؟

 ما باید برای پویا تر شدن ایران ساخت و پویایی شرکت های دانش بنیان، مشوق هایی را تعریف کنیم.

برای مثال، به شرکت ها اعلام کنیم که تنها در صورتیکه چند قابلیت، به محصول عرضه شده امسال شان در نمایشگاه اضافه کنند، حمایت سطح یک شان یک سال دیگر تمدید می شود و بقیه محصولات شان هم اجازه عرضه خواهند داشت.

یا مثلا اگر یک شرکت، محصول جدیدی را به نمایشگاه عرضه کرد و سبد محصول خود را توسعه داد، پنجاه درصد یارانه به محصول جدیداش اختصاص داده شود و تا دو سال سایر محصولات شرکت در سطح یک و حمایت چهل درصد نگه داشته  شود.

اگر شرکتی موفق به فروش محصول به خارج از کشور شد، مطابق با حجم صادراتش مشوق دریافت کند. اگر شرکتی موفق به ثبت اختراع شد، مشوق دریافت کند یا اگر مثلا ده شرکت دانش بنیان که همگی در یک حوزه مشخص کار می کنند و به تعبیری هم خانواده هستند، با هم کنسرسیوم تشکیل دادند و  یک مارکتینگ برند معتبر درست کردند، مشوق دریافت کنند، چراکه یک خریدار خارجی وقتی ببیند شرکت یک سبد محصول دارد، به آن اعتماد بیشتری کرده و اعتبار بیشتری برای آن قائل است.  

اگر شرکتی تعدادهای نیروهای متخصص خود را ارتقاداد، مشمول مشوق های معاونت قرار بگیرد وچراکه با این کار معاونت زمینه اشتغال تخصصی را فراهم می کند این در حالی است یکی از چالش های ما بیکاری تحصیلکردگان است.

اگر یک استاد دانشگاه یا دانشجو در نوشتن مقاله های خود و انجام تست های آن از دستگاه ساخت داخل استفاده کند و و در مقاله خود به نام دستگاه ارجاع دهد، مشمول مشوق قرار بگیرد.

اگر یک شرکت بتواند برای محصولاتش استانداردهای معتبر بین المللی مثل ISO  و یا  CE و یا ... را دریافت کند به آن شرکت مشوق‌هایی تعلق گیرد.

همچنین اگر شرکتی برای محصولات جدیدش یک نوآوری در سطح جهانی داشته باشد و بتواند یک پتنت معتبر بین المللی به ثبت برساند مشمول مشوق ها بشود.

به هر حال باید یک آئین نامه جدید تهیه و به اطلاع شرکت های حاضر در این نمایشگاه رساند و هر چه سریع تر آن را اجرائی کرد و انشالله برای سال آینده با کمک متولیان این نمایشگاه دکتر بخشی آنی و همکارانشان شاهد شکوفایی هر چه بیشتر این نمایشگاه باشیم چراکه دکتر بخشی آنی از ایده های بسیار خوبی در راستای توسعه صادرات این محصولات برخوردار هستند.

ما باید این جریان سازی را کلید بزنیم، تا ایران ساخت  همواره از پویایی لازم برخوردار باشد.

#15