یکی از نکات زیبای زندگی رسول اکرم (ص) بازی کردن آن حضرت با کودکان برای پرورش شخصیت آن‌ها با توجه به توانایی‌های جسمی و ذهنی کودکان است. چراکه مشارکت سازنده و هدفمند همسالان و بزرگسالان در بازی با کودک می‌تواند موقعیت خوبی برای اثرگذاری و آموزش غیرمستقیم مهارت‌ها و نکات اخلاقی به آن‌ها باشد، امری که روانشناسی امروز نیز به آن اشاره دارد.

اهمیت بازی و اسباب بازی از گذشته‌های دور مورد توجه انسان بوده است. این پیشینه طولانی را می‌توان در نگاره‌های به جا مانده از مصر باستان که نشانگر تصاویری از توپ، عروسک، حیوانات کوچک و ارابه‌های دستی است، یافت. در بسیاری از این تصاویر کودکان را با ماسک‌‌های خاص می‌توان دید که به بازی‌های نمایشی پرداخته‌اند یا بزرگسالانی که در حال ساخت اسباب بازی هستند یا با کودکان بازی می‌کنند. نمونه‌هایی از این تصاویر را در آثار تاریخی به جا مانده از تمدن‌های کهن دیگر مانند روم و یونان باستان نیز می‌توان دید که نمایانگر اهمیت بازی و اسباب بازی است.

در بسیاری از داستان‌ها و روایات مصر، یونان و روم باستان آمده است که عروسک‌ها و پیکره‌های سفالی را درون قبر کودکان می‌گذاشتند، تا در زندگی پس از مرگ هم سرگرم‌شان کند و این اهمیت بیش از پیش سرگرمی و نقش اسباب بازی در تفریح کودک را در اعصار گذشته نمایان می‌کند.

بازی فعالیتی آزاد است که کودک داوطلبانه و با هدف لذت و سرگرمی آن را انتخاب می‌کند، گاهی با ابزار و وسایل در کنار همسالان یا بزرگسالان و گاهی بدون هیچ‌یک از آن‌ها. نکته مهم و حائز اهمیت این است که هم‌بازی باید همراه و هم‌سال کودک باشد. نه خیلی بزرگ‌تر نه خیلی کوچکتر.

همراه بزرگ‌تر گام‌های متفاوت‌تری برمی‌دارد که قاعده و قوانینش را کودک نه تنها نیاموخته که شاید از نظر توانمندی هم در آن سطح نباشد. همراه کوچک‌تر هم با گام‌های که‌تر می‌تواند کودک را به یک‌نواختی و کسالت سوق دهد یا اعتماد نامناسب نسبت به توانمندی‌هایش در وی ایجاد کند. کودک و همبازی‌‎اش باید در یک حدود سنی باشند. یک گستره سنی مشخص با حیطه توانمندی‌های فیزیکی و شناختی یکسان.

بزرگسالان در بازی با کودکان باید هم سطح آنان به دنیای اطراف نگاه کنند و فعالیتی را برای همراهی انتخاب کنند که یا کودک در انجام آن نسبتا تواناست و یا می‌تواند با تلاش و مشارکت بزرگسال آن را انجام دهد. یکی از هم‌بازی‌های کودک اسباب بازی است که انتخاب مناسب آن به رشد و توسعه شناختی و فیزیکی بهتر کودک منجر می‌شود و این امر اهمیت رده بندی سنی اسباب بازی را به خوبی روشن می‌کند.

بیش از 50 درصد از شخصیت انسان در سال‌های پیش از دبستان شکل می‌گیرد. از آنجا که بازی زبان کودک است، خلق بازی و اسباب بازی مناسب نیازمند توجه و سرمایه گذاری مادی و معنوی ویژه‌ای است. دانشمندان معتقدند برای آموزش و ترویج هر آموزه و مفهومی بهترین زمان سال‌های پیش از دبستان بوده و بهترین روش برای یادگیری، تجربه و اکتشاف است. همانگونه که ژان پیاژه روانشناس سویسی، از پیشگامان مطالعه در حوزه کودک، به یادگیری اکتشافی باور دارد و کودک را دانشمند فعالی می‌داند که از طریق تجربه و اثر گذاری روی محیط آن را کشف می‌کند.

کودک در بازی‌های مختلف با ابزار متفاوت به کشف و تعامل با محیط اطراف خود مشغول می‌شود. در حین بازی با تمرین و تکرار برای خود تجربه اندوزی می‌کند. شاهد این امر شباهت برخی از اسباب‌بازی‌ها  به ابزار و وسایل دنیای بزرگسالان است، مانند آسیاب بادی، ارابه و اسب که اشیای واقعی در مقیاس کوچک هستند و در نخستین کتاب‌های چاپی از دوره‌های مختلف نیز دیده می‌شوند.

تقلید بازی و ابزار آن از دنیای بزرگ‌سالان قاعدتاً نه تنها در سرگرمی کودک که در تجربه و یادگیری آنچه برای دوران بزرگ‌سالی حیاتی است، نیز موثر است. کودک در بازی با عروسک‌هایش کارهای پدر و مادر در طول شبانه روز را تکرار کرده و نگه‌داری، پرورش دادن و بسیاری از ویژگی‌های اخلاقی پدر و مادر را فرا می‌گیرد. در بازی با توپ‌ها، ماشین‌ها یا سایر اسباب بازی‌ها حرکت، توازن، ترتیب، چیدمان، عبور و مرور و غیره را بارها و بارها مرور می‌کند. از این رو بازی و اسباب بازی به هرشکلی می‌تواند تجربه‌ای باشد سرشار از یادگیری که نه تنها مهارت‌های فیزیکی کودک که مهارت‌های شناختی وی را نیز تقویت می‌کند. بنابراین بازی همانطور که ابزار لذت و نشاط کودک را فراهم می‌آورد، در توسعه جسمی، هوشی، حسی و هیجانی کودک نیز موثر است.

اهمیت بازی و اسباب بازی در امر آموزش از سالیان دور و از زمان افلاطون و ارسطو مورد توجه بوده و هست. امروزه بهترین روش‌های آموزشی دنیا بر تجربه، سرگرمی و اکتشاف استوار است مانند، سرگرم آموزی، بازی آموزی، های اسکوپ و بازی‌های مانند اینها.

آنچه بازی و اسباب‌بازی را اثربخش و هدفمند می‌کند شناخت کافی از دوران کودکی و مراحل رشد کودک است. با توجه به نظریات رشد، در هر دوره سنی از تولد تا پایان کودکی (15 سالگی) توانایی‌های خاصی با توجه به محدودیت‌های فیزیکی و شناختی در کودک ایجاد یا تقویت می‌شود که این امر تعیین کننده عملکرد کودک در هر مرحله است. بازی‌ها با توجه به مراحل رشد شناختی، هیجانی و اجتماعی کودک دسته بندی‌های گوناگونی دارند. شناخت مراحل رشد و بررسی هر یک کمک می‌کند تا والدین، مراقبین، دست‌اندرکاران آموزشی و طراحان و تولیدکنندگان بازی و اسباب بازی بهترین انتخاب در این حوزه را داشته باشند و در راستای تکمیل مراحل رشد کودک گام بردارند.

عدم تطابق اسباب بازی با گروه سنی مخاطب می‌تواند منجر به بروز مشکلات اساسی در شناخت و باورهای کودک شود و این نیاز به رده بندی سنی را بیش از پیش روشن می‌سازد. برای هر گروه سنی 4 ویژگی اساسی اسباب بازی‌ها باید مورد بررسی و توجه قرار گیرد که عبارتند از: کاربری، کاربردی، محتوا و ایمنی.

یک اسباب بازی باید برای گروه مخاطب قابل استفاده بوده و مهارت‌هایی بیش از حد توان وی را طلب نکند. این امر به کاربری‌اسباب بازی در گروه سنی مدنظر شاره دارد. علاوه بر این اسباب بازی‌ها از نظر کاربرد نباید خیلی ساده و پیش پا افتاده باشند و هیچ چالش و جذابیتی را برای مخاطب در پی نداشته باشد. از نظر محتوای اسباب بازی‌ها، طراحان علاوه بر درک و توان تحلیل امور از دید کودک باید مسائل فرهنگی و محیطی را نیز مورد توجه قرار دهند. و در آخر ایمنی اسباب بازی است که با توجه به گروه سنی مخاطب باید استانداردهای خاصی را از نظر نوع مواد تولیدی، اندازه و شکل مد نظر داشت.

یکی از چالش های‌اساسی اسباب بازی‌ها عدم تطابق رده بندی سنی ذکر شده روی بسته بندی آن‌ها با نوع محصول است. این مساله منجر می‌شود تا کودک در چالش با اسبابی که سنخیتی با توانمندی‌هایش ندارد، دچار تعارضات مختلفی شود که عدم اعتماد به نفس و اتکا به توانایی‌های فردی یکی از آن‌ها است.

شناخت مراحل رشد و ویژگی‌های هر مرحله، استانداردهای رده بندی سنی (کاربری، کاربرد، محتوا و ایمنی) و آشنایی کافی با فرهنگ و زیست بوم می‌تواند منجر به آفرینش ابزاری شود که مخاطب را تمام و کمال در راستای اهداف ذکر شده هدایت کند. به نظر می رسد باید سازوکارهایی برای رده بندی سنی مناسب اسبب بازی اندیشیده و طراحی شود.

براین اساس، صنعت بزرگ اسباب‌بازی‌سازی در کشور، که از جمله صنایع خلاق محسوب می‌شود باید تمام این نکات و موارد مهم را در نوآوری‌های خود مورد نظر قرار دهد. در واقع نوآوری به معنی عبور از مقدمات و ملزومات مهم و علمی ساخت اسباب‌بازی نیست، بلکه به معنای خلق تجربه‌های جدید و مفرح در کودکان با استفاده از اصول و قوانین پذیرفته شده علمی و آموزشی در این صنعت است. در کشور ما نیز با توجه به وجود بازار مصرف گسترده، ظرفیت قابل توجهی در اختیار این صنعت قرار داد، در صورتی که دستگاه‌های اجرایی همکاری لازم را عرضه کنند. شرکت‌های خلاقی که در این زمینه فعال هستند، آمادگی دارند تا این صنعت را به شکل چشم‌گیری متحول کنند.

*کارشناس حوزه بازی و اسباب‌بازی در صنایع خلاق و فرهنگی