عرصه علوم شناختی مالامال از وجود بزرگانی است که هر یک از این خاک حاصلخیز سر برآورده اند. کوشش های علمی و عملی هر یک به سان آجرهای کوچکی است که در کنار یکدیگر امروزه چنان کاخی از این علوم ساخته اند. بسیار بعید است که ذهن کاوشگری در عرصه علوم شناختی غوطه بزند و نامی از دنیل کانمن به گوش او نخورد. روان شناسی که در گذار از 85 سال زندگی پر فراز و نشیب اکنون بر فراز نام های مطرح در روان شناسی و اقتصاد می درخشد.

رابطه میان علوم شناختی و مباحثی همچون اقتصاد و علوم اجتماعی در طول دوره کلاسیک بسیار نزدیک به هم بود. اگر به قرن 18 میلادی بنگریم اسامی اقتصاددانانی همچون آدام اسمیت و جرمی بنتام که نوشته های زیادی پیرامون رفتار فردی و تاثیر آن بر اقتصاد نگاشته اند به چشم می خورد. اما این رابطه با ورود به دوره نئوکلاسیک از بین رفت و اقتصاددانان از روانشناسی شناختی فاصله گرفتند. با این وجود در اوایل دهه شصت میلادی روانشناسی شناختی به مطالعه و معطوف کردن پژوهش هایش بر روی مغز به عنوان مهم ترین دستگاه پردازش اطلاعات ورودی بدن پرداخت و به دنبال آن توانست نظر بسیاری از اقتصاددانان زمان خود را جلب کند. این همکاری سرانجام به کشف یک سری از مکانیسم های شناختی در درک و تفسیر اطلاعات وارد شده به مغز منتهی شد که مسیر جدیدی را برای اندیشمندان معاصر به وجود آورد. یکی از نتیجه های این شاخه تاثیر علوم شناختی و خطاهای شناختی بر یکی از مهم ترین مسائل آن زمان یعنی اقتصاد بود. از آنجا که علوم رفتاری و روانشناسی شناختی مستقیما بر رفتار فرد تاثیر گذارند پس نمی توان از تاثیر غیر مستقیم این علم بر مباحث مهم جهان امروز غافل شد. هر چه معماهای بیشتری از مغز و رفتار شناختی کشف می شد تاثیر بیشتر و پر رنگ تر این رفتارها بر مباحثی همچون اقتصاد، علوم اجتماعی، جامعه شناسی و روانشناسی فردی احساس می شد.

آموس تورسکی و دنیل کانمن از جمله اسامی پر آوازه این دوره به حساب می آیند که در سال 1979 با ارائه مقاله ای تحت عنوان نظریه دورنما توانستند مدلی را ارائه کنند که رفتار افراد را در شرایط ریسک، سود و زیان تفسیر کند. شش سال بعد ریچارد تیلر با بیان نوعی تناسب میان برندگان سال های گذشته بازار بورس و رفتار آنها در سال های آتی توانست نام خود را در میان یکی از تاثیرگذارترین های دنیای اقتصاد ثبت کند. سال ها بعد کانمن و تورسکی با ایجاد تغییراتی در نظریه قبلی و با منسجم کردن بسیاری از تحقیقات پیشینیان خود توانستند در سال 1992 نظریه دور نمای تجمعی را ارائه کنند که منبع بسیاری از رفتارهای اقتصاددانان امروزی به شمار می رود. این فعالیت ها و تحقیقات تیمی در علم اقتصاد رفتاری جایزه نوبل اقتصاد رفتاری را در سال 2002 برای کانمن به همراه آورد. تحقیقات کانمن و آموس تورسکی موجب شد تا تحولی اساسی در حوزه اقتصاد و تجارت ایجاد شود چرا که همواره در عمل دیده می شود رفتار عاملان اقتصادی با آنچه که تئوری رفتار عقلانی پیش بینی می کرد منطبق نیست.

سعید روستایی حسین آبادی
عضو ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی و فناوری