سلامتی، محور توسعه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کلیه جوامع بشری بوده و اهمیت ویژه ای در توسعه زیرساخت بخش های مختلف جامعه دارد. هدف نهایی نظام ارائه خدمات بهداشتی و درمانی هر کشور، ارتقای سطح سلامت آحاد مردم است.

کاهش نابرابری بین مناطق مختلف، در زمینه دسترسی به منابع بهداشت و درمان از مهمترین اهداف سیاستگذاران بخش سلامت در ایران است. یکی از راههای اصلی رسیدن به این هدف، توزیع متعادل امکانات و منابع سلامت در مناطق جغرافیایی مختلف با توجه به نیازهای سلامتی مردم و سطح جمعیت است. درواقع توزیع نابرابر منابع انسانی در حوزه سلامت پدیده ای جهانی است و در ابعاد مختلف بروز می‌کند.

بررسی ها در دنیا نشان می دهد که افراد روستایی با بسیاری از تفاوت های بهداشتی در مقایسه با افراد شهری روبرو هستند و به طور کلی، جوامع روستایی در مقایسه با جوامع شهری، از امکانات کمتری در حوزه سلامت برخوردارند. برای نمونه اغلب پزشکان در کشورهای توسعه یافته و شهرهای بزرگ تمرکز دارند که سطح زندگی درآنجا مناسب تر، درآمدها بالاتر و رضایت شغلی بیشتر است. با توجه به این موضوع، کمبود کادر پزشکی در شهرها، بخش‌ها و روستاهای دور افتاده کشور و همچنین تراکم فارغ التحصیلان رشته ها در کلان شهر پایتخت، سایر کلانشهرها و مراکز استان ها همواره باعث ایجاد اختلال در ارائه خدمات تشخیصی و درمانی به ساکنین مناطق محروم و نیازمند کشور شده است.

این اختلال تنها در ایران رخ نداده است؛ در همه کشورها اعم از غنی و فقیر، نسبت کادر بهداشتی در مناطق شهری و ثروتمند بالاتر گزارش شده است و این در حالی است که نیمی از جمعیت جهان در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و افراد ساکن در این مناطق، تحت تاثیر آثار نامطلوب کمبود منابع انسانی قرار می‌گیرند.

در سوی دیگر، وزارتخانه‌های بهداشت و سیاستگذاران حوزه سلامت نیز با چالش‌های اساسی در رفع نیازهای سلامت جمعیت روستایی مواجه هستند و این در حالی ست که جمعيت هاي روستايي بايد براي مراقبت هاي کافی سلامت و نیز برخورداری از يك سيستم اجتماعي كه چنين مراقبتي را فراهم مي كند، مستحق دانسته شوند. اشخاص صرف نظر از مكان، حق برخورداري از خدمات مراقبت سلامت و بهداشت را دارند اما جوامع روستايي به تجربه، انبوهي از مشكلات بهداشتی را در مقايسه با همتايان شهري خود دارند.

استارتاپ ها وارد می شوند

با همه مشکلات موجود در این حوزه اما استارتاپ ها و کارآفرینان اجتماعی توانسته اند با خلق راهکارهای نوآورانه بر بستر فناوری، تا اندازه ای در جهت پر کردن این شکاف گام بردارند.

درحقیقت فناوری اطلاعات تاثیر عمیقی بر مشاغل مختلف داشته است؛ این فناوری هم باعث بهبود کیفیت و هم کاهش هزینه‌های اجرایی مشاغل می‌شود. مراقبت های بهداشتی نیز از این تأثیر مستثنا نیستند. این موسسات، اطلاعات زیادی تولید می‌کنند که می‌بایست جمع‌آوری، توزیع، ثبت، بازیابی و ترخیص شوند. کاربرد تکنولوژی در مراقبت بهداشتی به صورت ثبت الکترونیک داده های پزشکی و نظام سلامت الکترونیک یکی از ضروری ترین مسائل جهت بهبود کیفیت بهداشت و درمان محسوب می‌شود.

دفتر ارزيابي فناوري آمريكا، فناوری سلامت را شامل تمام وسايل، تجهيزات، داروها و رويه‎هايي مي داند كه در ارائه و سازمان دهی خدمات سلامت به منظور حل مشكلات موجود در حوزه سلامت و افزايش سطح كيفيت زندگي انسان‎ها استفاده می شوند.

سلامت الکترونیک عرصه جدیدی بین اطلاع رسانی پزشکی، سلامت عمومی و تجارت است. كاربردهاي مختلف سلامت الكترونيك مانند مراقبت از راه دور، مشاوره الكترونيكی، آموزش از راه دور دربرنامه‎های استراتژيك كشورهای مختلف ديده می شود.

با این حال سلامت الكترونيك نیازمند زير ساختار‎هايی همچون شبكه‎های فيزيكی، زير ساختارهای قانونی، آموزش و آمادگی و اجرای عمليات سلامت الكترونيك است.

تجربه آلمان، سوئد، انگلیس، استرالیا

زير ساختار شبكه‎های فيزيكی سلامت الكترونيك در آلمان، از تطابق و به روز كردن سخت افزار‎ها در مطب پزشكان، بيمارستان‎ها، داروخانه‎ها و ساير مكان‎های مرتبط تشكيل شده است یا اينترنت سريع در كيوسك‎های الكترونيك عمومی وجود دارد.

در سوئد شبكه اسجيونت يك شبكه فيبر نوری مجزا از اينترنت است و زير ساختار آن شبكه ای مبتنی بر پروتكل اينترنتی بوده که بر اساس تكنولوژی اينترنت محلی ساخته شده و تبادل داده‎های محرمانه به صورتی مطمئن و ايمن را فراهم می کند.

در انگليس يك زير ساختار شبكه ای با پهنای باند گسترده و ايمن، تمامی بخش‎های نظام طب ملی را در انگلستان به هم متصل می كند و گزينش و ثبت الكترونيك در جراحی‎های عمومی، خدمات ثبت، سيستم‎های ارتباطی و آرشيو تصوير را ممكن می سازد.

در استراليا زير ساختار ملي، ايجاد کننده عناصر اصلی توانمند سازي زير ساختار سلامت الكترونيك بوده وكاهش هزينه‎ها واحتمال دوباره كاری را نیز بررسی می کند. همچنین در تركيه شبكه فيزيكی سرور مرجع كدگذاری سلامت است.

مولفه های تعیین کننده سلامت در مناطق روستایی

اگرچه برای گسترش سلامت الکترونیک، نیازمند زیرساخت ها هستیم تا بتوان از این طریق، از میزان نابرابری های موجود میان جوامع روستایی و شهری در دسترسی به امکانات مربوط به سلامت و درمان  بکاهیم اما نباید این نکته را از یاد ببریم که مطالعات نشان داده اند عوامل زمينه اي شامل بستر اجتماعي- اقتصادی و فرهنگی روستا نیز ازجمله مولفه های تعيين كننده مهم و كليدی سلامت جوامع روستايی است.

فهم تأثير تعيين كننده‎های اجتماعی سلامتی می تواند در تخفيف نابرابری سلامتی بين جمعیت‎های شهری و روستايی كمك كند. جوامع روستايی ويژگی های فرهنگی و اقتصادی- اجتماعی متمايز از جوامع غير روستايی دارند.

كيفيت تعاملات نيز يكي ديگر از تعيین كننده‎های فرايند مراقبت از سلامت روستا است كه در جلب اعتماد مردم نسبت به مراقبين سلامت اهميت زيادی دارد. وجود ارتباطات خوب بين شخص با پرسنل منجر به افزايش اعتماد بيمار شد.

به عنوان مثال شرکت کانورسا پلتفرمی ‌مبتنی بر فناوری‎های دیجیتال را در حوزه سلامت و مراقبت ارائه کرده است که بر تعامل  و ارتباط با بیماران تاکید دارد و کارایی و تعهد به همراه دارد. این پلتفرم باعث ارتقا نحوه ارتباط میان بیمار و کادر درمانی مانند مدیریت بیماری‎های مزمن، نظارت پس از ترخیص، مراقبت قبل و بعد از جراحی، آموزش بیمار و مربیگری شیوه زندگی سالم بهره برد .

ضرورت رازداری در محيط روستا از ديگر تعيين كننده‎های اجتماعی روند مراقبت از سلامت در جامعه روستايی است. آن‎ها معتقدند كه در يك جامعه روستايی، ارتباطات اجتماعی بر رازداری مشتريان و هم مراقبين سلامت تأثير می‌گذارد. همچنین الگوهای تعامل بين جوامع روستايی و شهری فرق می كند. فقدان گمنامی در جوامع روستايي منجر به يك فشار اجتماعی برای هم نوايی با ديگران می‌گردد. فقدان گمنامی برای موضوعات حساس مثل سلامت جنسی و بيماری های روانی پيامدهای خاص خودش را دارد. شرکت تالک اسپس در ایالات متحده امریکا پلتفرمی را ارائه داده است که مشاوره ای محرمانه و به صرفه را با روان درمان گران حرفه ای در هر زمان و مکانی فراهم می‌کند. این کار بدون نیاز به قرار ملاقات و با استفاده از پیام‎های نامحدود صورت می‌گیرد.

كيفيت دسترسی مردم روستا به خدمات مراقبت از سلامت، يكی دیگر از تعيين كننده‎های اجتماعی روند مراقبت از سلامت در جامعه روستايی ست كه از پيچيدگی نسبی برخوردار است. همچنین باید توجه داشت که مفهوم دسترسی فراتر از دسترسي فيزيكی است و اين مفهوم ورای عوامل ظاهری چون فاصله مردم، مراكز بهداشتی و وسايل حمل و نقل به عوامل ديگری چون استطاعت مالی، كيفيت و امكانات موجود در مراكز بهداشتی، ميزان حضور مراقبين سلامت و پزشك در محيط و قابليت نيروی كار موجود نيز بستگی دارد.

با وجود تلاش‎های نظام سلامت كشور در افزايش كيفيت دسترسی مردم روستا به وسيله احداث خانه‎های بهداشت و مراكز بهداشتی روستايی و برنامه ده گردی توسط پزشك خانواده و ماما، هنوز كيفيت دسترسی در مناطق روستايی به طور كامل مطلوب نيست. 

به عنوان نمونه در این راستا استارتاپ بلوم لایف (Bloomlife) در ایالات متحده آمریکا که بر بهداشتی زنان متمرکز است و تلاش می کند مهمترین چالش‌های جهانی به حل مشکلات جهانی در حوزه سلامت مادران بپردازد، محصولی ارائه کرده که به بانوان باردار این امکان را می‌دهد که با اتصال یک دستگاه به شکم خود، انقباض عضلانی رحم خود در این دوران را تحت کنترل داشته باشند.

از سوی دیگر تكنولوژی‎های همراه، ميليون‎ها نفر از مردم را در كشورهای در حال توسعه قادر به دسترسی به اطلاعات بهداشتی و خدمات مراقبت بهداشتی كرده است.

mobile health و تجربه هند

استفاده از فناوری های بی سيم جديد از جمله تلفن همراه در سيستم‎های مراقبت بهداشت (m-health) مزايای زيادی به همراه دارد.m-health  به متخصصان اجازه می دهد به داده‎های بيمار و منابع مختلف دسترسی داشته باشند كه كمك قابل توجهی به تشخيص و درمان می كند. شهروندان می توانند از m-health جهت دسترسی به منابع بهداشتی استفاده كنند. بيماران نيز می توانند از  m-health برای خودكنترلی استفاده و اطلاعاتي چون فشار خون، داده‎های قند خون برای كنترل بيماران ديابتی يا ارسال تصوير يك زخم، را به ارائه دهندگان مراقبت ارسال كنند. استفاده از m-health می تواند بخصوص برای افرادی كه در  مناطق دور دست یا روستاها زندگي مي كنند يا كساني كه معلوليت جسمي دارند نيز، مورد استفاده قرار بگيرد.

علاوه بر كاربرد m-health در مديريت  بيماري‎هاي مزمن، ارسال خودكار پيام متنی(SMS)  به بيماران برای يادآوری نيز از ديگر كاربردهای m-health است. به طور مشابه، يادآوری‎های SMS می تواند به ارتقا پای بندی به رژيم‎های دارويی، با تشويق افراد به استفاده از دارو و تشويق آن‎ها به کامل كردن درمان آن‎ها كمك كند.

 در هند، يك پروژه دولتی به نام "Dr SMS" به شهروندان اجازه می دهد درباره نزديكترين مركز، بهداشتی در هر ساعتی از روز با ارسال SMS اطلاعاتی به دست آورند. اين سيستم‎ها همچنين، لينك‎هايی را به بانك خون، مراكز تشخيصی، بيمارستان‎های خصوصی به خصوص مراكز جراحی دارد و ليست پزشكان منطقه را برای شهروندان ارائه می كند.

وضعیت ایران

در ايران، در کنار عوامل متعددی که در کند بودن روند توسعه سلامت الکترونیک موثر هستند، می توان از یک عامل کلی نیز نام برد و آن، نبود ثبات مدیریت است. این در حالی است که سياست گذاری و تصميم گيری و اجراي موفق پروژه‎ها و طرح‎های ملی در همه حوزه ها ازجمله سلامت، مستلزم ثبات در مديريت است. تغييرات سريع مديران بويژه در وزارت رفاه و وزارت بهداشت يكي از موانع بهبود وضعیت سلامت و همچنین توسعه سلامت الكترونيك به شمار می رود. تغيير سريع مديران در نهاد‎های مذكور و برخورد سليقه ای مديران اغلب موجب كندی تصميم گيری‎ها شده و اجرای طرح های سلامت و بهداشت بر بستر فناوری را دچار وقفه‎های مكرر كرده است.

همچنين ناتوانی در جذب نيروی متخصص و ماهر فناوری اطلاعات در عرصه سلامت الكترونيك بدليل محدوديت مالی و استخدامی از ديگر موانع توسعه سلامت الكترونيك در كشور است.

از سوی دیگر نمی توان نقش زیرساخت ها را در این زمینه نادیده انگاشت زیرا توسعه سلامت الکترونیک که یکی از اهداف آن می تواند کاهش نابرابری های حوزه سلامت میان مناطق شهری و روستایی یا مناطق برخوردار در مقایسه با مناطق محروم باشد، مستلزم وجود زیرساخت های فناورانه و الکترونیک و همچنین میدان دادن به ایده های نو در این زمینه است.

* دانشجوی کارآفرینی دانشگاه تهران