* جواد مشايخ

استخراج و توليد مواد به ناگزير تبعات زيست‌محيطي گوناگوني را براي اقتصادهاي ملّي به همراه دارد كه عدم توجه به آن‌ها مي‌تواند پيامدهاي جبران‌ناپذيري به‌ همراه داشته باشد. پس سياست‌گذاري جامع در حوزه مواد بايد به جنبه‌هاي مختلف ملاحظات زيست‌محيطي توجه کند. يكي از اين جنبه‌ها توجه به هزینة کل چرخة عمر مواد است. بر این ‌اساس، هزینة کل چرخة عمر یک ماده شامل هزینه¬های مختلف (دسترسی به منابع، انرژی، نیروی کار و مسائل مرتبط با محیط زیست) در زنجيره مواد خام، تولید، فراوري، مونتاژ و یکپارچه¬سازی، آزمایش، نگهداری، تعمیر و بازیافت می‌باشد. بنابراين در استخراج منابع، نبايد صرفاً هزينه‌هاي يك يا چند حلقه از زنجيره توليد مواد مورد توجه قرار گيرند و در عوض بايد كل چرخه عمر مواد در نظر گرفته شود.

يكي ديگر از جنبه‌هاي زيست‌ محيطي كه اخيراً مورد بحث قرار گرفته و لازم است ايران به‌عنوان يك صادركننده مواد خام به آن توجه کند، متوجه ساختن مسئوليت‌هاي زيست‌محيطي ناشي از استخراج مواد به كشورهاي مصرف‌كننده نهايي مواد است. اين منطق مشابه منطق ماليات بر ارزش‌افزوده بيان مي‌كند كه اگرچه مسائل زيست‌محيطي در يك كشور توليدكننده مواد ايجاد مي‌شود اما از آن‌جا كه اين مواد با هدف مصرف در كشور ديگري (عمدتاً كشورهاي پيشرفته) استخراج مي‌شوند، مصرف‌كننده نهايي بايد مسئوليت لازم در اين زمينه را تقبل کرده و در جبران تبعات آن مشاركت کند. پيگيري چنين رويكردي مي‌تواند منجر به توسعه فناوري‌هاي پاك‌تر در كشورهاي پيشرو و انتقال آن به كشورهاي برخوردار از منابع طبيعي شود يا منابع مالي قابل‌توجهي را براي مديريت پيامدهاي زيست‌محيطي به اين كشورها گسيل دارد.   

همچنین يكي از نكات قابل توجه در اقتصاد صنايع استخراجي، تلفيق مزيت منابع با ساير مزيت‌هاي نسبي در يك اقتصاد است. به‌عنوان مثال، توليد مواد با انرژي ازان‌تر (مشروط به محاسبه قيمت واقعي انرژي) يا مزيت نزديكي به بازار مصرف (به سبب كاهش در هزينه‌هاي حمل و نقل) مي‌تواند منجر به ارتقاء رقابت‌پذيري توليد و صادرات مواد شود. البته اين عوامل تنها بخشي از عوامل مؤثر بر رقابت‌پذيري توليد هستند و قطعاً بايد در كنار ساير عوامل همچون ارتقاء بهره‌وري و برخورداري از دانش و فناوري در نظر گرفته شوند؛ اما با اين‌حال، در دوره رقابت شديد كنوني، مجموعه اين عوامل مي‌توانند در رقابت‌پذيري نقش مهمي داشته باشند.  

* پژوهشگر پژوهشكده مطالعات فناوري رياست‌جمهوري