برخی از مهم‏ترین منابع مورد نیاز برای توسعه مانند دانش و دسترسی به تکنولوژی ناملموس هستند. در جهان در حال توسعه، فناوری می‏ تواند دسترسی به این منابع را تسهیل کند و نیازهای اصلی جوامع را برطرف سازد؛ از آموزش کشاورزان گرفته تا ارائه اطلاعات بهداشتی و خدمات مالی مبتنی بر موبایل.

برخی از این خدمات دسترسی به منابع را به ویژه برای زنان گسترش می‏ دهند. در محیط‏ هایی که زنان از نظر اجتماعی و اقتصادی در معرض آسیب قرار دارند، فناوری اطلاعات و ارتباطات می ‏تواند زنان را قادر سازد اطلاعات ارزشمند کسب کنند، طیف وسیع ‏تری از فرصت های تجاری را به‏ دست بیاورند، به بازارهای گسترده ‏تر دسترسی یابند. در برنامه‏ های آموزشی مشارکت کنند، تجربیات خود را با زنان دیگر به اشتراک بگذارند و از زنان دیگر مشاوره بگیرند.

فراتر از این دنیای آرمانی اما در دنیای واقعی و به ‏ویژه در مناطق کمتر برخوردار، در دسترسی به فناوری شکاف جنسیتی عمیقی وجود دارد. آن گونه که گزارش GSMA در سال 2020 نشان می دهد، 54 درصد از زنان در کشورهای با درآمد کم یا متوسط از اینترنت استفاده می ‏کنند و شکاف دیجیتال اندکی کم شده است اما با وجود این پیشرفت، زنان 8 درصد کمتر از مردان به تلفن همراه و 20 درصد کمتر به اینترنت موبایل دسترسی دارند. این یعنی 300 میلیون زن کمتر از مردان قادر به اتصال به دنیای دیجیتال هستند. ورای دسترسی به فناوری، حضور آنها در مشاغل ICT ، مدیریت ‏های رده بالا و مشاغل دانشگاهی کمرنگ است و چهار برابر کمتر از مردان در ICT تخصص دارند.

تحلیلگران می‏ گویند موانع دسترسی، مقرون به صرفه ‏نبودن، نبود آموزش و نیز تعصبات ذاتی و هنجارهای فرهنگی-اجتماعی، توانایی زنان و دختران را برای استفاده از فرصت‏‌های دنیای دیجیتال محدود می‏ کند. علاوه بر این، ثبت نام نسبتاً اندک دختران در رشته ‏هایی که به آنها امکان می‏دهد در این دنیا عملکرد خوبی داشته باشند – مانند علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات و ICT- در کنار محدودیت استفاده زنان و دختران از ابزارهای دیجیتال، می ‏تواند منجر به افزایش شکاف ‏ها و نابرابری ‏ها شود.

موانع کاهش شکاف دیجیتال جنسیتی

آن‏گونه که مطالعات بین ‏المللی نشان می ‏دهد، چندین مانع بر سر راه کاهش شکاف دیجیتال جنسیتی وجود دارد؛ آگاهی از گزینه‏ ها و کاربرد آنها، هزینه، هنجارهای فرهنگی و اجتماعی، سطح تحصیلات، فرصت ‏های شغلی، پوشش و کیفیت زیرساخت‏ ها، اعتماد به بازیگران/ عوامل، سیاست ‏های حمایت از برابری جنسیتی و سواد فنی و اعتماد به نفس. این موانع چه از نظر ماهیت فردی و در سطح سیستم، غالبا با هم مرتبط هستند. اگرچه برخی موانع (مانند هزینه) بر همه مصرف‏ کنندگان تاثیر می‏ گذارند، اما زنان به دلیل درآمد کمتر  یا قدرت چانه زنی پایین ‏تر در خانه از آن تاثیر نامطلوب بیشتری می‏ پذیرند.

در رویکردهای جدید به رفع شکاف دیجیتال اما، "نوآوری های اجتماعی" در مرکز توجه برنامه‏ ریزان قرار گرفته است. نوآوری‏ های اجتماعی در واقع یک راه حل جدید، موثرتر، کارآمدتر، پایدارتر و درست‏تر نسبت به راه‏ حل های موجود برای مسائل اجتماعی هستند که ارزش ایجاد شده توسط آنها به کل افراد جامعه و نه افراد خاص تعلق می‏ گیرد. نوآوری های اجتماعی صرف نظر از شیوه تامین سرمایه یا افق زمانی رویکرد، می توانند توسط هر فرد، گروه یا سازمانی طراحی و تولید شود و از کنش گری ها، اقدامات حمایتی یا کارهای سیاسی نشات بگیرند.

تجربه هند

با نگاهی به هند بهتر می توانیم کارکرد این نوآوری ‏های در کاهش شکاف جنسیتی دیجیتال را بررسی کنیم. تا سال 2015 در این کشور، 83 درصد از زنان به اینترنت دسترسی نداشتند و 55 درصد هرگز متنی را ارسال نکرده بودند. در دهلی نو، سازمانی غیردولتی به نام Feminist approach to Technology یک مرکز فناوری راه ‏اندازی کرد تا به یاری دختران محروم برود. هدف این سازمان اساسا رفع موانع فرهنگی کاربرد تکنولوژی توسط زنان، افزایش آگاهی از فرصت های آموزش عالی و تقویت مهارت‏ های رایانه ای در زنان است و برای راحتی کار، کارمندان این سازمان همگی زن هستند. این گروه در سطح بالاتر به پشتیبانی از سیاست های حوزه زنان می ‏پردازد، از زنان در مشاغل فنی و از آموزش فناوری فراگیر جنسیتی حمایت می‏ کند و برای شکل ‏گیری سازمان‏ های زنانه ظرفیت‏ سازی می‏ کند.  

در مناطق روستایی هند زیرساخت های خدمات اینترنتی بسیار محدود است بنابراین نوآوری ‏های اجتماعی معمولاً رویکرد دیگری اتخاذ می ‏کنند. برای مثال Internet Saathi پروژه‌ای که حاصل مشارکت گوگل و "تاتا تراست" است آموزش ابتدایی درباره کاربرد و مزایای اینترنت را از طریق چرخ ‏دستی‏ های مجهز به اینترنت که به طور ویژه برای روستاها طراحی شده اند، برای زنان روستایی فراهم کرده است. این چرخ دستی ‏ها، مجهز به سبدی از گوشی هوشمند و تبلت، به مدت 4 تا 6 ماه، دو روز تا دو هفته در هر روستا مستقر می ‏شوند. مربیان در جوامع خود شناخته شده اند و اعضای گروه‏ های خودیاری یا سازمان‏ های غیردولتی هستند.

در سال 2015، هنگامی که این برنامه توسعه یافت هدف آن دسترسی به 4500 روستا و 500 هزار زن تا پایان سال بعد بود اما نتایج به طرز شگفت‏ آوری بیش از حد انتظار شد. 9 هزار مربی زن در 5 ایالت هند توانستند بیش از 1 میلیون زن را آموزش دهند.

از سوی دیگر "انجمن خوداشتغالی زنان در هند" نیز روی دسترسی و کاربرد موبایل توسط زنان شاغل کار می کند. هدف این انجمن، ارسال پیامک درباره قیمت روز و آتی کالاها در بازارهای مختلف است. این امر زنان را قادر می ‏سازد تا بهای کالای خود را به حداکثر برسانند، برای کاشت و برداشت محصولات خود موثرتر برنامه‏ ریزی کنند و با دریافت اطلاعات از طریق موبایل، در وقت و پول صرفه‏ جویی کنند. روش جایگزینی هم برای کسانی که نمی‏ توانند موبایل بخرند وجود دارد. در هر روستا تابلوی اعلانات دیجیتالی نصب شده و حتی به صورت صوتی تعاملی برای کسانی که سواد ندارند قیمت ‏ها را اعلام می ‏کند.

ابتکار عمل در زمینه دولت الکترونیکی هند نیز در رفع شکاف دیجیتال نقش دارد. مراکز خدمات عمومی (CSC) در روستاهای این کشور به صورت کیوسک هستند. این کیوسک‏ ها توسط کارآفرینان محلی اداره می ‏شوند که هزینه‏ های راه اندازی، دسترسی به رایانه و اینترنت را تأمین و دسترسی به سوابق شهروندان، بانک، بیمه، شارژ تلفن همراه، بلیت الکترونیکی، برنامه‏ های سواد دیجیتال زنان و برنامه‏ های اساسی سواد آموزی را تسهیل می ‏کنند. اغلب این CSC ها توسط زنان اداره می شوند و درآمد بیشتری نسبت به CSC های اداره شده توسط مردان دارند. 

تجربه هند نشان می‏ دهد نوآوری های اجتماعی نقش قدرتمندی در رفع موانع برابری دیجیتال دارند اما با چالش ‏هایی هم روبرو هستند. "هزینه" و "کمبود سرمایه انسانی" از جمله این چالش‏ ها هستند. تحلیل‏گران می‏ گویند با توجه به این چالش‏ ها، نوآوری اجتماعی مبتنی بر فناوری همراه با مشارکت استراتژیک بین دولت، شرکت‏ ها، سازمان‏ های غیردولتی و کنشگران اجتماعی ضروری است. دولت ‏ها حتی اگر مستقیماً درگیر این برنامه ‏ها نباشند نقشی حیاتی دارند. سرمایه‏ گذاری دولت در زیرساخت ‏ها بخشی از کلید معماست ضمن آن‏که این سیاست های دولت است که حقوق قانونی، تحصیلات و فرصت‏ های شغلی زنان و دختران را مشخص می‏ کند.

باید یادآور شویم دسترسی به فناوری ‏های دیجیتال فرصت‏ های جدیدی برای بهبود شرایط فراهم می‏ کند اما صرفا با اصلاحات فنی نمی توان مشکلات ساختاری که باعث ایجاد شکاف دیجیتال می شوند را برطرف کرد؛ برای تقویت مشارکت کامل زنان و دختران در اقتصاد دیجیتال همزمان، اقداماتی برای افزایش آگاهی و رفع کلیشه‏ های جنسیتی ضروری است. 

گام اول برای پل‏ زدن بر روی شکاف دیجیتال آن است که سیاست گذاران دریابند توسعه در ایران یک بال شکسته دارد. برای ترمیم این بال نیازمند آنیم که مشارکت کنش گران و سازمان‏ های غیردولتی را به رسمیت بشناسیم، بخش خصوصی را برای حمایت به میدان دعوت کنیم، از نوآوری‏ ها استقبال کنیم و قوانین و مقرراتی که دهه‏ هاست دست و پای زنان را در این حوزه ها  بسته است از میان برداریم.

* تحلیلگر حوزه زنان