در حوزه درمان خصوصا بیماری‌های صعب العلاج کاربردی شده‌اند. از همین رو محققان در دنیا با سرعت مشغول فعالیت روی این حوزه هستند. سالی که گذشت تلاش‌های ارزشمندی توسط ستاد توسعه علوم و فناوری سلول‌های بنیادی معاونت علمی انجام شد تا از ظرفیت‌های موجود در کشور برای گسترش این حوزه بهره لازم برده شود.

اما مانند سایر حوزه ها، نیروی انسانی خلاق و نوآور نیروی محرکه این حوزه هستند. پس باید تربیت نیروی انسانی جوان در حوزه سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی را یکی از اقدامات مهم و بسیار تاثیرگذار برای پیشرفت آن بدانیم.

در این میان باید به این نکته نیز توجه کنیم که همگام با افزایش تعداد مراکز تحقیقاتی و پژوهشکده‌های فعال، افزایش قابل توجهی نیز در تعداد محققان جوان این حوزه از علم و فناوری ایجاد شده و رشد قابل توجهی داشته است.

تربیت نیروی انسانی شتاب گرفت

امیر علی حمیدیه دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری پیشینیه‌ فعالیت‌های مبتنی بر سلول‌های بنیادی را به بیش از دو دهه قبل می‌داند و می‌گوید: در فاصله زمانی کوتاهی پس از تولید سلول‌های بنیادی جنینی و سلول‌های بنیادی پرتوان القایی که جایزه نوبل را به خود اختصاص داد، ایران نیز به جرگه کشورهای فعال و پیشرو در زمینه تولید، کشت و نگهداری این سلول‌ها پیوست.

وی ادامه می‌دهد: همزمان پژوهش های  کاربردی در حیطه سلول‌های بنیادی آغاز شد. علاوه براین، از زمان اولین پیوند سلول‌های بنیادی خونساز در درمان بیماری‌های صعب العلاج در کشور بیش از 29 سال می‌گذرد. بنابراین ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی معاونت علمی با توجه به جدید بودن این حوزه از دانش و فائق آمدن بر کندی پژوهش در مقابل کاربرد دانش، سعی در ترغیب نیروهای موجود در این زمینه و همچنین فراهم کردن زمینه لازم برای تربیت و رشد نیروهای جوان در حوزه سلول‌های بنیادی، مهندسی بافت، ژن‌درمانی و سلول‌درمانی کرد.

از توسعه و ترجمان دانش و فناوری حمایت شد

اما حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز علمی و تحقیقاتی از دیگر اقداماتی برای پیشرفت کشور در این حوزه است. در این راستا نیز ستاد در تمام این سال ها سعی داشته است تا بر اساس اهداف معین شده در سند توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی طی فرایندی هدفمند و با مأموریت‏ های مشخص، از دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت ‏های دانش‌بنیان حمایت کند.

 رشته مقاطع مورد نیاز حوزه سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی در دانشگاه های کشور گسترش یافت

همچنین توسعه روزافزون علوم سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی در دنیا این ستاد را بر آن داشت تا برای نهادینه کردن این علوم کاربردی در کشور با مسئولان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزرات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وارد رایزنی شود تا توسعه رشته های مرتبط در سطح علوم پایه شامل کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی و در سطح بالینی شامل تخصص و فلوشیب را شاهد باشیم.

سرانجام برنامه درسی رشته فناوری های سلول‌های بنیادی و بازسازی بافت در مقطع کارشناسی ارشد سال 1399 در شورای گسترش و برنامه ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تصویب شد. همچنین دوره تکمیلی فوق تخصصی سلول­های بنیادی خونساز کودکان در محل دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1398 راه اندازی و دوره تکمیلی فوق تخصصی پزشکی بازساختی در دندانپزشکی نیز در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به تصویب رسید.

ترویج در میان دانش‌آموزان شتاب گرفت

 اما ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی معاونت علمی در بخش دانش‌آموزی نیز قدرتمند وارد عمل شد تا آشنایی نسل آینده با این حوزه مهم افزایش یابد.

مهمترین دستاورد این بخش را باید کشف و شناسایی نوجوانان مستعد در این حوزه، هدایت و تربیت صحیح نیروی انسانی مورد نیاز بدانیم که مانع هدر رفتن زمان و منابع شده و بر سرعت رشد در این حوزه می‌افزاید.

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری سلول های بنیادی معاونت علمی درباره فعالیت های بخش دانش آموزی نیز بیان می‌کند: راه اندازی و تجهیز پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی در سطح کشور یکی از اقدامات در این حوزه است. اقدامی که به تنوع بخشی محیط های یادگیری و ایجاد فضاهای آزمایشگاهی برای دانش‌آموزان انجام شد. در این راستا نخستین پژوهش سرا در استان البرز و پس از آن در کرمان ، فارس، آذربایجان غربی راه اندازی شد. همچنین راه اندازی در  استان خراسان شمالی نیز در دست انجام است.

البته ستاد در بخش دانش‌آموزی فعالیت های دیگری نیز مانند برگزاری جشنواره ملی و کنگره بین المللی سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی، برگزاری المپیاد سالانه دانش دانش آموزی، تولید مستندات و محتوای آموزشی برای دانش آموزان را نیز انجام می‌دهد تا مسیر گسترش این دانش و فناوری در کشور هموار شود.

سلسله وبینارهاى سلول‌های بنیادی و پزشکى بازساختى برگزار شد

در سال 1399 بعلت پاندمی کرونا که کسب و کارها مختل و حتی آموزش‌های ضروری از قبیل مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل شده، فناوری «وبینار» جایگزین مناسبی برای آموزش از راه دور با حفظ فاصله فیزیکی بود. در همین راستا سلسله وبینارهای سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی با محورهای شامل: پزشکى بازساختى، سخنرانى هاى علمى اساتید ایرانی مقیم خارج از کشور ، فناورى و تجارى سازى، استارتاپ و کارآفرینى به همراه معرفى مراکز جامع سلول هاى بنیادى و پزشکى بازساختى برگزار شد.

پژوهشگران با توسعه شبکه ملی مدل سازی درون تنی حمایت شدند

پژوهشگران کشور در سال‌های اخیر گام‌های بزرگی را در حوزه بومی‌سازی دانش نوین علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی برداشته‌اند و تحقیقات بسیاری در حوزه علوم پایه از نوع آزمایشگاهی و پیش‌بالینی انجام یافته است. شبکه ملی مدل سازی حیوانی و تحقیقات درون تنی نیز برای حمایت از این فعالیت ها راه اندازی شد.

ستاد توسعه علوم و فناوری های سلول‌های بنیادی برای رصد و ارزیابی پتانسیل ملی کشور در حوزه مدل‌سازی حیوانی و تحقیقات درون‌تنی مبتنی بر حیوانات آزمایشگاهی شبکه ملی مدل‌سازی حیوانی و تحقیقات درون‌تنی را راه‌اندازی کرد تا این شبکه اتصال کلیه فعالان مرتبط با علوم و فناوری‌های حیوانات آزمایشگاهی و امکان جستجوی سریع انواع حیوانات مدل موجود در کشور را فراهم کند.

همچنین بررسی نیازهای آتی کشور، ایجاد زیرساخت‌های جدید در قالب مزرعه‌های حیوانی، رتبه‌بندی شرکت‌ها و آزمایشگاه‌‌های ذینفع و نیز توسعه امکانات موجود از طریق ارائه مشوق‌ها و حمایت‌های مادی و معنوی از دیگر اقدامات این شبکه است. این مرکز از طرح های این حوزه حمایت می کند.

بخش علوم حیوانات آزمایشگاهی دانشگاه علوم پزشکی لرستان قطب تکثیر گونه‌های فاقد پاتوژن خاص (SPF) در غرب کشور به حساب می آید و امکان ارائه خدمت به استان‌های همجوار و صادرات را نیز دارد این مرکز با مساحتی بالغ بر 400 متر مربع  با حمایت ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی، دانشگاه علوم پزشکی لرستان شروع به فعالیت کرده است.

از خصوصیات این مرکز می توان به حداقل رساندن آلودگی‌ها از دستگاه اتوکلاو برای پوشال‌ها و قفس‌های حیوانات آزمایشگاهی، لاشه سوز حیوانات آزمایشگاهی، تهویه مناسب و روشنایی قابل تنظیم، دوربین مدار بسته، تفکیک فضاهای آزمایشگاهی، فضاهای تکثیرو پرورش، فضاهای‌های نگهداری و همچنین محل نگهداری غذای حیوانات در شرایط استاندارد نام برد.

راه اندازی مرکز پزشکی مقایسه ای و تجربی دریایی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر به تحقیقات شتاب داد

همچنین مرکز پزشکی مقایسه ای و تجربی دریایی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر با حمایت ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی معاونت علمی در مرکز تحقیقات زیست فناوری دریایی خلیج فارس راه اندازی شد. نگهداری و انجام پژوهش های کاربردی بر روی منابع بیولوژیکی و بویژه اهمیت زیست فناوری آبی کاربردهای فناورانه از سیستم‌های زیستی دریایی، موجودات زنده یا فراورده‌های ژنی، سلولی و بافتی یا مشتقات آن‌ها برای تولید یا اصلاح محصولات در حوزه زیست پزشکی برای ایجاد و ارتقاء اشتغال و توسعه اقتصادی و منطقه ای هدف از این اقدام بود.

امید به درمان بیماری‌های صعب العلاج بیشتر شد

حوزه دیگری که ستاد فعالیت پررنگی در آن داشت را باید کاربردی سازی این علم و توسعه زیرساخت های مرتبط در سطح ملی برای درمان بیماری‌ها بدانیم.

حمیدیه درباره این بخش نیز می‌گوید: برای فعالیت در این بخش حیطه های بالینی برای ارائه خدمات سلول درمانی هدفگذاری شد که می توان به بیماری های پوستی، قلبی، گوارشی، کلیوی و مجاری ادرار، مغز و اعصاب اشاره کرد. همچنین از توسعه مراکز خدمات بالینی سلول درمانی در کشور نیز حمایت شد و تا کنون 19 مرکز در بیمارستان های دانشگاهی و معتبر کشور ایجاد شده است.

او همچنین توضیحاتی درباره حمایت از تاسیس مراکز جامع سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی می‌دهد و عنوان می‌کند: در  راستای نقشه جامع علمی کشور، ماموریت مراکز جامع سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی شناسایی، توانمند سازی، توسعه و راهبری ظرفیت های دانش و فناوری، تجاری سازی دانش و فراهم نمودن فضایی مناسب جهت شکوفایی و بهره مندی از علوم سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی در تحقیقات به گونه ای است که ختم به حصول راهکارهای محصول محور برای درمان  بیماری ها و حضور فعال در بازارهای جهانی به منظور کسب سهم مناسبی در راستای استقلال و توسعه اقتصادی کشور شود.

حمایت از راه اندازی 10 مرکز علمی در کشور 

همچنین طی چهار سال اخیر این ستاد از 10 مرکز علمی کشور برای راه اندازی مرکز جامع حمایت کرده است. هم اکنون این مراکز در دانشگاه ­های علوم پزشکی تهران، شیراز، مشهد، یزد، کرمان، ایران، تبریز و پژوهشگاه رویان فعال و  عملیات اجرایی این مراکز در دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه نیز در دست اجرا است.

وی همچنین در خصوص مراکز جامع می گوید: از بین 10 پروژه مذکور مراکز جامع دانشگاه علوم پزشکی تهران، تبریز و پژوهشگاه رویان توسط در سال جاری به بهره برداری کامل رسیدند.

 اما نکته مهمی که در این میان وجود دارد، بحث تجاری سازی است. حال که حمایت های گسترده ای از فعالیت های محققان برای تولید محصولات فناورانه انجام شده است، باید دید که اقدامات برای ورود این محصولات به بازار چگونه بوده است.

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری های سلول های بنیادی معاونت علمی می‌گوید: پیش‌بینی می‌شود سود بازار سلول‌درمانی و پزشکی بازساختی تا سال 2021 حدود 38 میلیارد دلار برسد. با در نظر گرفتن محدوده جغرافیایی، براوردها نشان می‌دهند که در آینده نزدیک، منطقه آسیا اقیانوسیه شاهد بیشترین میزان رشد در بازار جهانی سلول‌درمانی و پزشکی بازساختی شود.

تولید محصولات فناورانه شتاب گرفت

 او ادامه می‌دهد: در همین راستا نیز ستاد حمایت از تولید محصولات فناورانه را در دست گرفت تا این محصولات با سرعت وارد بازار شوند. آذرماه سال گذشته نیز از کیت ها، محیط ها و تجهیزات مصرفی مراکز درمان ناباروری با حضور معاون علمی و فناوری رییس جمهوری رونمایی شد.

اما حمایت از ایجاد و توانمندسازی شرکت‌های دانش بنیان را باید یکی از نقاط قوت ستاد بدانیم. بدنبال توسعه زیرساخت های قانونی برای تجاری‌سازی محصولات، بخشی از پژوهشگران ایرانی، ایده‌پردازان جوان و شرکت‏ های دانش‌بنیان فعال در حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی توانستند با حمایت‏ های مالی و معنوی ستاد، محصولات خود را تجاری کنند.

حمیدیه همچنین بیان می‌کند: در حالی‌که در سال 1392 تنها دو شرکت فعال دانش‌بنیان در حوزه سلول‌های ‌بنیادی و پزشکی بازساختی مشغول به کار بودند این رقم در سال‌های بعد با توجه به بهبود قوانین و سیاست‌های تشویقی ستاد رشد قابل توجهی داشته و تا پایان شهریور 1399 به 160 شرکت افزایش یافت. با قانونمند شدن بحث تولید در این حوزه، تعداد افراد علاقه‌مند به تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان که به پیمودن مسیرهای قانونی امیدوار شده بودند، افزایش یافت و در سال‎ های اخیر شاهد جهش چند برابری تعداد شرکت‌ها در این حوزه بودیم.

 حمایت از شرکت‌های فعال برای مقابله با کرونا

 با توجه به همه‎گیری ویروس کووید_19 و لزوم اهتمام به تامین واکسن و دارو‏های مورد نیاز برای مقابله با آن، این ستاد شناسایی، مشاوره و هدایت شرکت‏های توانمند در حوزه ساخت واکسن و دارو را در دستور کار خود قرار داد.

در این راستا تعداد زیادی از جوانان خلاق و پر تلاش حوزه سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی کشور در این روزهای کرونایی و در راستای پیشگیری، تشخیص و درمان پاندمی کرونا ابداعات و نواوری های خود را انجام دادند.

یکی از تیم های بسیار ارزشمند در این حوزه شرکت دانش بنیان ژرف اندیشان فناور زیست بسپار مستقر در مرکز جامع سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی دانشگاه علوم پزشکی تهران است که ماده واسط داروی ضد ویروس Remdesivir را تولید کرد.  این دارو مراحل کارآزمایی بالینی درمان بیماران مبتلا به کووید_19 را در ایالت متحده با کاهش چشمگیر طول دوره درمان با موفقیت سپری کرده است و توانست مجوز های اولیه سازمان غذا و داروی آن کشور کسب کند.

ساخت واکسن پیشگیری از کووید_19 مبتنی بر فناوری mRNA توسط شرکت درمان گستر رناپ، سلول درمانی، ژن درمانی وتوسعه واکسن کووید_19 در شرکت سل‎تک فارمد، توسعه فناوری داروی استنشاقی هیدروکلریک در شرکت نیکاژن پژوه، تولید کیت سنجش آنتی بادی خنثی‌کننده سارس کووید-19 در شرکت نیکاژن پژوه-حیان پژوه پارس و مطالعه بالینی فاز 1و۲، جهت ارزیابی و مقایسه ایمنی و کارایی سلول¬های کشنده طبیعی (NK) آلوژن در درمان بیماران مبتلا به پنومونی به دلیل آلودگی به Covid-19 در شرکت ژن درمانی خاورمیانه از پروژه های دیگر در این حوزه است.

مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری