از زمانی که برای نخستین بار «رالف ام اشتاینمن» در سال 1973 سلول‌های دندریتیک را توصیف کرد، مطالعات فراوانی در خصوص ویژگی‌ها و توانایی‌های این سلول‌ها صورت گرفت. یکی از ویژگی‌ها بارز سلول‌های دندریتیک توانایی منحصربه‌فرد آن‌ها در فعال کردن لنفوسیت‌های تی دست نخورده و در حال استراحت است.

سلول‌های دندریتیک بعد از تولید در مغز استخوان به‌صورت سلول‌های نابالغ در بافت‌ها مستقر شده که بعد از برداشت آنتی‌ژن به گره‌های لنفاوی موضعی مراجعه و آن را به سلول‌های سیستم ایمنی به‌ویژه لنفوسیت‌های تی عرضه می‌کنند.

سلول‌های دندریتیک در طی این مسیر تحت تأثیر سایتوکاین‌های پیش التهابی مراحل بلوغ خود را طی کرده و به سلول‌های بالغ عرضه‌کننده آنتی‌ژن تبدیل می‌شوند. این ویژگی بارز سلول‌های دندریتیک آن‌ها را به‌عنوان وسیله‌ای مؤثر در راهبردهای ایمونوتراپی علیه بیماری‌های عفونی، خود ایمن و به‌ویژه سرطان تبدیل کرده است.

در این نوع راهبرد از تولید سلول‌های دندریتیک در خارج از بدن و تزریق آن‌ها به بیماران و یا بارگذاری سلول‌های دندریتیک موجود در گره‌های لنفاوی و خون محیطی بیماران با آنتی‌ژن‌های هدف در داخل بدن بهره‌گیری می‌شود.

درمان سرطان

سه دهه استفاده از واکسن مبتنی بر سلول‌های دندریتیک برای درمان سرطان نشان داده که این نوع درمان در انواع بدخیمی‌های هماتولوژیک و تومورهای سفت، سالم و بی‌خطر بوده که پاسخ ایمنی ضد توموری القاء می‌کند، بااین‌حال استفاده بالینی از این نوع واکسن به تنهائی پاسخ‌های متفاوتی از 8 درصد در مورد ملانوما تا 15 درصد در مورد گلیوما در پی داشته است.

سلول‌های دندریتیک، بسته به ژنتیک بیمار، محیط ظریف داخل تومور و مرحله‌ای از رشد که تومور در آن قرار دارد نقش‌های متفاوتی از تحریک پاسخ ایمنی علیه تومور گرفته تا کمک به رشد، رگ‌زایی و متاستاز آن ایفاء می‌کند، بنابراین استفاده از واکسن مبتنی بر سلول‌های دندریتیک برای درمان سرطان می‌بایست با توجه به عوامل فوق مدنظر قرار گیرد.

دریافت پاسخ امیدوار کننده‌

امروزه این نوع درمان به همراه مهارکننده‌های CTLA-4، PDL-1، شیمی‌درمانی یا رادیو‌تراپی استفاده می‌شود، برای مثال استفاده از DC تراپی به همراه آنتی‌بادی ضد PDL-1 در مورد سرطان ریه و یا به همراه مهارکننده تیروزین کیناز در مورد سرطان ملانوم پاسخ امیدوار کننده‌ای در پی داشته است.

امروزه برنامه‌ریزی مجدد سلولی نظیر iPSC برای تولید سلول‌های ایمنی مانند منوسیت‌ها، لنفوسیت‌های تی، سلول‌های کشنده طبیعی و سلول‌های دندریتیک مد نظر قرار گرفته است. در این راستا به‌منظور افزایش تعداد سلول‌های دندریتیک برای استفاده درمانی، ابتدا منوسیت‌ها را به حالت بنیادی برگردانده، تکثیر کرده و سپس تحت تأثیر سایتوکاین‌های مختلف به سلول‌های دندریتک تمایز دادیم. در حال حاضر علاوه بر سلول‌های دندریتیک، اگزوزوم‌های مشتق نیز برای اهداف درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ورود به مرحله تجاری‌سازی

در طی سه دهه گذشته با استفاده از سلول‌های دندریتیک صدها مورد کار آزمائی بالینی در مورد انواع سرطان‌ها به انجام رسیده و یا در حال انجام است که از این تعداد 235 مورد مربوط به مرحله I، 205 مورد مرحله II و 10 مورد مرحله III کار آزمائی بالینی هستند. این مطالعات مربوط به کشورهای آمریکا، روسیه، کشورهای اروپایی، ژاپن، کره جنوبی، هندوستان و ایران است.

سال‌هاست که کار تجاری‌سازی این نوع درمان آغاز شده است و کشورهای آمریکا، کره جنوبی و هندوستان در این مورد پیشگام بوده‌اند. امروزه بیش از 50 واکسن مبتنی بر سلول‌های دندریتیک در مورد انواع بدخیمی‌ها در خط تولید قرار دارد که از این تعداد سه واکسن مجوزهای لازم برای عرضه تجاری را اخذ و در اختیار بیماران قرار گرفته است. انتظار می‌رود در آینده‌ای نه‌چندان دور تعداد بیشتری از این نوع واکسن مجوز لازم را اخذ و وارد بازار شوند.

لزوم رعایت یکسری ملاحظات

با اینکه استفاده از واکسن سرطان مبتنی بر سلول‌های دندریتیک روزافزون بوده و در مواردی نیز به‌صورت تجاری در آمده است اما استفاده مؤثر از این نوع درمان مستلزم ملاحظاتی است. می‌بایست روش‌های تولید سلول‌های دندریتیک در خارج از بدن و یا بارگذاری آن‌ها در داخل بدن بهینه شود و استفاده از سلول‌ها و آنتی‌ژن‌های آلوژنیک مد نظر قرار گیرد.

استفاده هم‌زمان از DC تراپی و سایر سلول‌ها نظیر CIK، NK و موارد دیگر مورد توجه بوده و از آنتی‌بادی‌هایی که عوامل ممانعت کننده فعالیت سیستم ایمنی در محیط ظریف داخل تومور را مهار می‌کنند استفاده شود. باید درمان ترکیبی DC تراپی به همراه شیمی‌درمانی و رادیوتراپی مد نظر قرار گیرد، زیرا استفاده از DC تراپی بعد از شیمی‌درمانی به‌عنوان درمان نگه‌دارنده در برخی سرطان‌ها پاسخ‌های خوبی به همراه داشته است.

در پزشکی شخصی و بازساختی، DC تراپی و سایر درمان‌های همراه آن می‌بایستی با توجه به نوع بیماری، مرحله‌ای که بیماری در آن قرار دارد، سابقه درمان‌های قبلی و غیره به‌عنوان یک روش نوین درمانی مد نظر قرار گیرد.

*استاد دانشگاه ارومیه

مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

20#