در هر جایی که بارندگی بیش از ظرفیت نفوذ زمین باشد، سیلاب اتفاق می‌افتد چون زمین یک ظرفیت نفوذی دارد که بیش از ظرفیت خودش را جذب نمی‌کند و همین علت باعث رواناب‌ها در پایین‌دست می‌شود.

شکل و ساختار زمین، شدت بارش و مواردی ازاین‌دست جزو عواملی هستند که به‌صورت طبیعی وجود دارند و در پی بارندگی‌های بیش‌ازحد باعث وقوع سیلاب در پایین‌دست می‌شوند.

نقش عوامل انسانی در وقوع و تشدید سیل

تغییر کاربری اراضی و نوع کاربری نامناسب یکی از مهم‌ترین عواملی است که به دست بشر اتفاق می‌افتد و نفوذ آب به زمین را کاهش داده و باعث می‌شود که یک بارندگی در بالادست، به رواناب تبدیل شود و سیلاب بیشتر از حد طبیعی را به دنبال داشته باشد.

این تغییر کاربری زمین‌ها همچنین باعث کاهش پوشش گیاهی مراتع، جنگل‌ها و قطع درختان شده و با چرای بی‌رویه سطح زمین لخت می‌شود و درنتیجه ظرفیت نفوذ را کاهش می‌دهد.

عملیات زراعی شخم‌زنی در جهت شیب زمین نیز تأثیر زیادی در کاهش نفوذ آب به زمین دارد. در گذشته از حیوانات برای شخم زدن زمین استفاده می‌شد اما اکنون تراکتور جایگزین آن شده است.

در اراضی شیب‌دار که شخم در جهت شیب توسط تراکتور میسر نیست و شخم در جهت شیب تأثیر بسزایی در جاری شدن آب دارد چون در شخم‌زنی در جهت شیب با یک بارندگی، آب به رواناب تبدیل می‌شود و به پایین‌دست هجوم می‌آورد. همچنین فرسایش زیادی را به دنبال داشته و سیلاب در پایین‌دست به گل روان یا جریان واریزه‌ای می‌شود.

عامل دیگر انسانی که در ایجاد سیل مؤثر است، انسداد و بستن آبراهه‌ها است. در مناطق مسکونی، زیرگذرهایی که برای عبور آب از جاده یا مناطق مسکونی احداث می‌شود که اگر ظرفیت عبور گل‌ولای و لاشه درختان را نداشته باشد، پسزدگی آب و سرریز آن در محیط اطراف، به‌خصوص مناطق مسکونی، باعث طغیان سیل و جریانهای واریزهای شده و موجب خسارات مالی و جانی زیادی می‌شود.

اتخاذ تدابیر لازم برای مقابله با سیل

زمانی که رواناب و سیل حاصل از بارندگی در بالادست با موانع در آبراهه‌های پایین‌دست مواجه می‌شوند، آب جمع شده و همین باعث می‌شود که با هجوم بیشتری به‌صورت سیلاب طغیان کند. چنین اتفاقاتی طی چند روز اخیر رخ داد که متأسفانه جان بسیاری از هم‌وطنان را گرفت.

از سال ۱۳۶۵ با سیلاب گلابدره تا به‌تازگی سیل در امامزاده داوود نشان می‌دهد که تدابیر درستی برای جلوگیری از این سیلاب‌ها در کشور اندیشیده نشده و چنین سیلاب‌هایی در کشور عادی شده است.

باید برای سیل در این آبراهه‌ها راه باز شود وگرنه سیل خودش راه خود را پیدا می‌کند. می‌بایست آب جمع شده در پایین‌دست به‌تدریج تخلیه و به سمت پایین‌دست سرازیر شده و به سمت مجاری و کانال‌ها و دره‌ها هدایت شود اما در خیلی از آبراهه‌های ورودی به شهرها و اماکن مسکونی، این آب جمع شده و باعث تخریب می‌شود.

عدم توجه به مسیر خروجی آبراهه‌ها

علت اینکه سیلاب‌های اخیر در کشور ما خسارت آور بوده عدم توجه به مسیر خروجی آبراهه‌ها و تجمع آب در کانال‌ها و سازه‌های نامناسب انتقال آب و ... بوده است.

به‌عنوان‌مثال، دلیل سیل‌زدگی دروازه قرآن شیراز دو سه سال گذشته این بود که روی آبراهه آن، پلی ساخته شده بود و این پل ظرفیت سیلاب بالادست را نداشت که با شاخه‌های درختان و مواد رسوبی زیاد به سمت پایین سراریز شد.

این اتفاق برای امامزاده داوود هم رخ داد و کانال سرپوشیده این منطقه روستایی کشش این همه آب و رسوبات حاصل از بارندگی و فرسایش بالادست را نداشت و سیل مخرب و ویرانگر رخ داد.

یک موضوع دیگری که باعث می‌شود جان مردم را با سیلاب به خطر بیاندازد این است که در فصل تابستان استراحتگاه‌ها و اماکن تفریحگاهی مردم، آبراهه‌ها و رودخانه‌ها لاست و به دلیل اینکه در فصل تابستان بارندگی‌ها مانند زمستان یکپارچه نیست، مردمی که با خاطرجمعی در هوای صاف پایین‌دست هستند بر اثر سیلاب‌های حاصل از بارندگی بالادست گرفتار شده و چنین اتفاقات زیانباری حاصل از سیل به وقوع می‌پیوندد.

*عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و عضو کارگروه تخصصی آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست

مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

#