بتا تالاسمی یک بیماری خونی ژنتیکی با توارث اتوزومی مغلوب است. بیماری در اثر جهش در ژن بتا گلوبین که رمزکنندهی زنجیرهی بتا در مولکول هموگلوبین است، رخ میدهد.

بیماران مبتلا به بتا تالاسمی از کمی خونی ناشی از کاهش طول عمر گلبولهای قرمز خون رنج می‌برند که بسته به نوع جهش شدت آن از کم‌خونی‌های خفیف (مینور) تا شدید (ماژور) متفاوت است. درمان رایج بتا تالاسمی بسته به شدت کم‌خونی، تزریق مداوم خون است.

تخریب زودرس گلبول‌های قرمز باعث آزاد شدن مقادیر زیاد آهن در بدن و تجمع آن در بافت‌ها می‌شود، بنابراین، بیماران برای پیشگیری از صدمات تجمع آهن باید داروهای دفع آهن مصرف کنند. در نوامبر 2019، داروی REBLOZYL که با سرمایه‌گذاری دو شرکت داروسازی آمریکایی توسعه یافته است، موفق به دریافت تأییدیه سازمان غذا و دارو آمریکا شد.

REBLOZYL یک پروتئین نوترکیب است که از اتصال بخش خارج سلولی گیرنده اکتیوین تیپ IIB به قسمت FC ایمونوگلبولین G تشکیل شده است. این پروتئین با مهار لیگاندهایی که باعث فعال شدن مسیرهای داخل سلولی آپپتوز میشوند، از مرگ زودرس گلبول‌های قرمز جلوگیری کرده و به کاهش وابستگی بیماران به تزریق خون کمک می‌کند.

پیشرفت‌های چشمگیر ژن‌درمانی و روش‌های ویرایش ژن

درمان قطعی بتا تالاسمی پیوند مغز استخوان از افراد سالم با HLA سازگار است که با توجه به محدود بودن تعداد داوطلبان حائز شرایط همه بیماران شانس دریافت پیوند را ندارند. در طول دو دهه گذشته، پیشرفت‌های چشمگیر ژن‌درمانی و روشهای ویرایش ژن، نگاهها را به سمت درمان ژنتیکی بتا تالاسمی معطوف کرده است.

یک شرکت داروسازی آمریکایی از شرکت‌های پیشگام در ژن‌درمانی بتا هموگلوبینوپاتیها است. محصول ژن‌درمانی این شرکت که با نام تجاری Zynteglo در اروپا شناخته می‌شود، یک لنتیویروس نوترکیب حامل ژن بتا گلوبین anti-sickling است که در سال 2019 مجوز استفاده مشروط در بیماران بتا تالاسمی را از آژانس دارویی اروپا اخذ کرد.

این محصول برای درمان بیماران بتا تالاسمی وابسته به تزریق خون با سن حداقل 12 سال مجوز یک بار استفاده را دارد و هزینه درمان با آن حدود 1/2 میلیون دلار برای هر بیمار است. این محصول دارویی با نام Beti-cel توسط سازمان غذا و دارو آمریکا در حال بررسی است. امید است تا تلاشها برای کسب مجوز استفاده در آمریکا در آیندهای نزدیک به ثمر بنشیند. توسعه محصولات لنتیگلوبینی توسط چندین شرکت دارویی دیگر هم دنبال میشود که برخی از آنها در مرحله کار آزمایی بالینی هستند.

خوشبختانه تاکنون گزارش وخیمی در خصوص عوارض ناشی از درج تصادفی DNA لنتیگلوبینها در ژنوم افراد درمان شده با این ویروسها گزارش نشده است، اما بیم آن میرود که در آینده با گسترش استفاده از آنها، شاهد بروز مسائل مرتبط با ایمنی لنتی ویروسها باشیم. بنابراین، توجهات به سمت نسل جدید ژن‌درمانی بر مبنای روش‌های ویرایش ژن معطوف شده است.

تحقیقات دانشگاهی در حوزه بتا تالاسمی

بتا تالاسمی یکی از شایعترین بیمارهای تک ژنی ایران است و تخمین زده می‌شود که بیش از دو میلیون حامل بتا تالاسمی در ایران وجود دارد. با توجه به پیشرفتهای اخیر در درمان ژنتیکی بتا تالاسمی در دنیا، محققین کشور نیز قدمهایی را در این مسیر برداشتهاند که از آن جمله میتوان به فرآیند انتقال ژن بتا گلوبین توسط لنتیویروسها و ترانسپوزونها به سلول و ویرایش ناحیه افزایش‌دهنده ویژه اریتروئید اشاره کرد.

مواردی که اشاره شد، همگی در مرحله تحقیقات دانشگاهی هستند و ورود آن‌ها به عرصه کارآزمایی‌های پیش بالینی و بالینی نیازمند سرمایه گذاری توأم بخشهای دولتی و خصوصی برای تحقیق و توسعه و فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم است.

*عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری

مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

20#