به گزارش مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری با وجود این، طی دهه‌های اخیر در کشور ما توجه به علوم انسانی آن‌طور که باید و شاید اعمال نشد؛ کم‌کم علوم انسانی به رشته‌ای بدون آینده شغلی مناسب و مرتبط و در بیشتر موارد به آخرین انتخاب برای انتخاب رشته تبدیل شد.

این کم‌اقبالی علوم انسانی به‌ویژه در نهادهای دولتی و حاکمیتی موجب شد جامعه نیز با چالش‌های مختلفی برای حل مسائل روز مواجه شود.

با توجه به نقش حمایتی معاونت علمی در توسعه علم در کشور، این نهاد رویکرد جدیدی را برای حمایت از پژوهش‌های حوزه علوم انسانی و کاربردی شدن این علوم در رفع مشکلات کشور پیش گرفته است.

در گفت‌وگو با علی‌محمد سلطانی، رئیس بنیاد ملی علم ایران و عضو هیأت‌علمی پژوهشکده مطالعات فناوری، اهمیت این موضوع و نتایج مورد انتظار حاصل از آن را جویا شده‌ایم.

سلطانی با اشاره به این که علوم انسانی و اجتماعی، یکی از پنج شاخه اصلی علم در کنار علوم پایه، علوم فنی‌مهندسی، علوم پزشکی و علوم کشاورزی شناخته می‌شود در خصوص اهمیت توسعه این علم در کنار سایر شاخه‌های اصلی علم گفت: «این علوم در طول تاریخ بشر براساس نیازهای بشری با نوآوری و ارائه نظریه‌ها و راهکارهای جدید توسعه پیدا کرده‌ تا به پیشرفت زندگی بشر کمک کند. در این میان علوم انسانی و  اجتماعی روابط انسان با خود و جامعه را مورد هدف قرار می‌دهد و به همین علت هر موضوع مهمی که در جامعه مطرح می‌شود، در هر شاخه‌ای از علم و موضوعات مختلف حوزه فناوری، بخش کلیدی آن مرتبط با علوم انسانی و اجتماعی خواهد بود. به نوعی می‌توان گفت بروز هر پیشرفت علمی و فناوری در جامعه وابسته به علوم انسانی است.»

به گفته  رئیس بنیاد ملی علم، علوم انسانی علاوه بر نقش‌آفرینی در آماده‌سازی جامعه برای پذیرش نوآوری‌های جدید و نوظهور، وظیفه انتقال نیاز‌های جامعه به حوزه‌های مختلف علمی را به‌عهده دارد. وی خاطرنشان می‌کند: «نکته دیگری که در این خصوص باید به آن توجه شود، این است که اساسا مهم‌ترین سیاست‌هایی که در یک کشور اتخاذ می‌شود، از جنس علوم انسانی است اما در بیشتر موارد این سیاست‌ها و تصمیمات بدون انجام مطالعات عمیق علوم انسانی و از سوی کارشناسانی که بعضا تخصصی در این حوزه ندارند، اتخاذ می‌شود. اخیرا این موضوع که مسائل کشور باید با کمک نخبگان دانشگاهی حل شود بسیار مورد توجه قرار گرفته است. این مهم زمانی محقق می‌شود که دولت مسائل خود را به متخصصان علوم انسانی ارائه دهد، آنها مسائل موجود را مورد بررسی قرار دهند و مشخص کنند برای حل هر یک به چه موارد و تخصص‌هایی نیاز است. به همین دلیل امیدواریم مسئولان بیشتر به سمت بهره‌گیری از ظرفیت‌های متخصصان علوم انسانی سوق پیدا کنند.»

اقدام عملیاتی معاونت علمی و فناوری برای توسعه علوم انسانی

در طول دهه اول فعالیت معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، بیش از هر چیز نقش این نهاد در توسعه فناوری دیده شد و به‌نوعی همه ما این نهاد را بیش از هر موضوع دیگری متولی فناوری در کشور می‌دانیم؛ اما «علم» و «اقتصاد دانش‌بنیان» دو رکن اصلی دیگر این نهاد هستند که به نظر می‌رسد در دوره جدید قرار است بیشتر مورد توجه قرار گیرند. دکتر سلطانی دراین‌باره به پیشران می‌گوید: «از ابتدای شکل‌گیری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، مأموریت توسعه علم در کشور هم برای این نهاد در نظر گرفته شده بود؛ منظور از علم فقط علمی که به توسعه فناوری منجر شود نیست، بلکه علمی که به بهره‌برداری از فناوری در جامعه هم منجر شود مد نظر است. به همین خاطر توجه به توسعه علوم‌انسانی باید در این نهاد دنبال شود. دکتر دهقانی فیروزآبادی نیز در دوره جدید معاونت علمی به این موضوع توجه ویژه دارند و اندیشه‌ورزی و تصمیم‌سازی را از مهم‌ترین ابزارهای توسعه کشور می‌دانند. اگر اقتصاد دانش‌بنیان بخواهد در کشور محقق شود، هم نیاز به توسعه فناوری خواهد داشت و هم نیاز به توسعه علم به‌ویژه علوم انسانی.»

وی با اشاره به نقش بنیاد ملی علم ایران به‌عنوان بازوی اصلی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان در توسعه علم، می‌افزاید: «ما در کشور تعداد زیادی فارغ‌التحصیل دانشگاهی و اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها در رشته‌های علوم انسانی داریم که باید سه نقش را در کشور ایفا کنند: اول ایجاد سرآمدی علمی برای کشور با ارائه نظریات وموضوعات علمی جدید درمجامع بین‌المللی، دوم کمک به حل مسائل روز کشور و سوم تسهیل فضای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ونوآوری کشور. درواقع برای هدایت کشور نیاز به مدیران و متخصصان حوزه مالکیت فکری، بازاریابی، برندسازی، ارتباط با جامعه و...داریم. هرقدر در این حوزه‌ها قوی‌تر عمل کنیم، رشد بیشتری را در زمینه اقتصاد دانش‌بنیان شاهد خواهیم بود.»

به گفته سلطانی، این نقش‌آفرینی به قدری حائزاهمیت است که در جوامع توسعه‌‌یافته بخش بزرگی از افراد نخبه جذب رشته‌های علوم انسانی می‌شوند و آنها هستند که فضای کلی کشورها را شکل می‌دهند و هدایت می‌کنند.

حرکت بنیاد ملی علم در مسیر توسعه علوم انسانی

از آنجا که بنیاد ملی علم متولی حمایت از پژوهش‌های علمی است، اکنون در رویکرد جدید توجه ویژه‌ای را به توسعه پژوهش‌های علوم انسانی متناسب با نیازهای کشورمعطوف کرده است.

سلطانی دراین رابطه می‌گوید: «در ۲۰ سالی که ازفعالیت این مجموعه می‌گذرد، ۹ درصد طرح‌های مصوب درحوزه علوم انسانی بوده که بسیار اندک است. این آمار برآمده از آشنایی‌نداشتن محققان علوم انسانی با حمایت‌های این مجموعه یا غیرضروری دانستن دریافت حمایت از این مجموعه است. در دوره جدید در تلاشیم تا با افزایش ارتباطات با دانشگاه‌های مختلف توجه ویژه‌ای به طرح‌های علوم انسانی داشته باشیم، همچنین فراخوان‌هایی را متناسب با نیاز روز جامعه در خصوص پژوهش‌های موردنیاز در این حوزه اعلام کرده‌ایم تا جامعه دانشگاهی را از علاقه‌مندی بنیاد علم در حمایت از طرح‎‌های علوم انسانی و اجتماعی آگاه سازیم و سهم علوم انسانی را در طرح‌های مورد حمایت افزایش دهیم.»

از صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران تا بنیاد ملی علم ایران

تا چند ماه پیش، بنیاد ملی علم با عنوان صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور، وظیفه حمایت از طرح‌های پژوهشی و حمایت از تولید علم را در معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان بر عهده داشت.

از سلطانی پرسیدیم این تغییر نام تا چه حد می‌تواند در ایفای نقش این نهاد در زمینه حمایت از توسعه علوم انسانی موثر باشد؟

وی درپاسخ می‌گوید: «این تغییر نام موجب شده است که علم به معنای عام آن بیشتر مورد توجه قرار گیرد. از آنجا که علوم انسانی نیز از شاخه‌های اصلی علم است، سیاست‌گذاری‌های جدید بنیاد به سمت حمایت بیشتر به این حوزه هم سوق پیدا کرده است.»

سلطانی در خصوص اقدامات جدید این نهاد در این رابطه توضیح می‌دهد: «در بنیاد ملی علم، به دو صورت حمایت از طرح‌های پژوهشی وجود دارد؛ در حالت اول طرح‌های پیشنهادی اعضای هیأت علمی، طرح‌های پیشنهادی برای رساله دکتری یا دوره پسا دکتری بر اساس علاقه‌مندی یا تمرکز مطالعاتی اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها در طول سال به بنیاد ارسال می‌شود که پس از داوری مورد تصویب قرار می‌گیرد؛ این طرح‌ها در طول مدت اجرا از سوی ناظر بنیاد مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. علاوه بر این، فراخوان‌هایی نیز برای دریافت طرح‌های پژوهشی با اولویت‌های ملی در نظر گرفته شده که تعدادی از آنها اعلام شده و تعدادی هم در ادامه اعلام خواهند شد.»

رئیس بنیاد ملی علم درخصوص نحوه انتخاب موضوعات فراخوان‌ها می‌گوید: «در سال‌های گذشته کارگروه علوم انسانی و اجتماعی بنیاد، هسته‌هایی را در دانشکده‌های علوم انسانی دانشگاه‌های کشور با حضور افراد نخبه و تأثیرگذار این حوزه تشکیل داده‌اند که این هسته‌ها موضوعات مورد نیاز و مهم برای پژوهش را استخراج می‌کنند و بر اساس جمع‌بندی این پیشنهادات برخی موضوعات فراخوان‌ها مشخص می‌شود. دسته دیگری از فراخوان‌ها بر‌اساس اعلام نیاز نهادهای بالادستی و تخصصی تعیین می‌شود؛ برای مثال تفاهم‌نامه‌ای با سازمان اداری و استخدامی کشور به امضا رسیده که قرار است در ذیل این تفاهم‌نامه موضوعات مهم اداری کشور که نیاز به پژوهش و مطالعه دارند از سوی این مجموعه به ما اعلام شود. از آنجا که فراخوان‌ها به دنبال مسأله یا نیازی از کشور شکل می‌گیرد، شامل حمایت‌های جدی‌تری خواهد شد.»

حمایت مادی از توسعه علوم انسانی

سلطانی‌ در‌ خصوص حمایت‌های مالی درنظر گرفته شده برای طرح‌های مورد تأیید بنیاد علم، توضیح‌ می‌دهد: «در سال جاری برای طرح‌های دوره دکتری مبلغ ۹۰ میلیون تومان برای دانشجوی دوره دکتری، ۲۰ میلیون تومان برای استاد راهنما و مبلغی هم به عنوان پژوهانه برای خرید تجهیزات و مواد مورد نیاز اختصاص می‌یابد. در مورد طرح‌های دوره پسادکتری که از سوی یک عضو هیأت علمی و یک فارغ‌التحصیل دوره دکتری که بیش از پنج سال از فارغ‌التحصیلی‌اش نگذشته باشد، مطرح می‌شود تا یک سال معادل ۸۰ درصد حقوق استادیار به دانشجوی پسادکتری و مبلغی هم به عنوان حق‌التحقیق به استاد راهنما و در صورت نیاز به پژوهش علمی مبلغی هم به عنوان پژوهانه درنظر گرفته می‌شود. در مورد طرح‎‌های پیشنهادی ازسوی اعضای هیات علمی در سال ‌جاری سقف حمایت ۱۸۰ میلیون تومان درنظر گرفته شده است که در صورت داشتن همکار بین‌المللی امکان افزایش بودجه به میزان ۶۰ میلیون‌ تومان وجود دارد.»

وی می‌افزاید: «علاوه‌بر این، طرحی را با عنوان کرسی‌ پژوهشی نیز در بنیاد ملی علم داریم که برای این طرح متخصصان برجسته از همه حوزه‌های پژوهشی از جمله علوم انسانی و اجتماعی امکان درخواست خواهند داشت و در صورت تأیید، به مدت سه سال فرد متخصص هم خودش و هم دانشجویان دکتری و پسادکتری‌اش مورد حمایت قرارخواهندگرفت. طرح حمایتی میثاق هم پژوهانه ویژه بنیاد ملی علم در حوزه علوم انسانی و اجتماعی است.»

پژوهش‌هایی با نگاه کاربردی

در کنار اهمیت حمایت از پژوهش‌های راهبردی و مهم در حوزه علوم انسانی، زمانی جامعه از نتایج به‌دست آمده از پژوهش‌ها منتفع خواهد شد که این پژوهش‌ها به مرحله کاربردی شدن برسد.

سلطانی درخصوص نقش‌آفرینی بنیاد ملی علم دراین‌خصوص توضیح می‌دهد: «ما برای مهیا کردن شرایط برای استفاده سایر نهادها از نتایج پژوهش‌های مورد حمایت بنیاد، عنوان و چکیده تمام طرح‌ها را بر وبگاه بنیاد به نشانی data.insf.org قرار گرفته است تا امکان آشنایی با طرح‌ها و محققان فعال در هر حوزه و برقراری ارتباط فراهم شود. علاوه‌بر این به عنوان حلقه رابط جامعه علمی کشور با نهادهای مختلف، در حال جمع‌آوری موضوعات پژوهشی مورد نیاز کشور و انتقال آنها به نهادها پژوهشی و متخصصان مرتبط هستیم. در این حالت نهادها یا ذی‌نفعان هر موضوع از ابتدای اعلام فراخوان در روند پیشبرد طرح تحقیقاتی درگیر می‌شوند تا به‌درستی ارتباط میان آنها و جامعه علمی برقرار شود و درنهایت نتایج به‌دست آمده، مورد بهره‌برداری قرار گیرد.»

وی درخصوص اثربخشی نتایج این پژوهش‌ها در جامعه می‌گوید: «واقعیت این است که اگر نگاه حل مسأله با کمک علوم انسانی و اجتماعی در دولت‌ها وجود داشته باشد، خیلی زود در دوره‌ای دو تا سه ساله شاهد اثرگذاری این اقدامات در جامعه خواهیم بود. این موضوع نیازمند این است که دستگاه‌ها و نهادهای دولتی برای حل مسائل‌شان به سمت متخصصان علوم اجتماعی و انسانی بروند و آنها را درگیر مسائل خود کنند. از سوی دیگر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نیز باید با ایجاد ارتباط با ذی‌نفعان حوزه فعالیت‌شان بتوانند با پژوهش‌ خود رابه سمت مسائل مورد نیازکشور سوق دهند وبه نوعی پژوهش‌های مسأله‌محور طرح کنند.»

در پایان از سلطانی پرسیدیم در صورت تحقق این موضوع، چه بروز و ظهوری در جامعه خواهد داشت؟

وی در پاسخ می‌گوید: «اصولا راهکارهایی که با مطالعات علوم اجتماعی و انسانی برای مسائل ارائه می‌شود، راهکارهای نوآورانه و برآمده از شرایط موجود جامعه خواهد بود. در نتیجه پذیرش جامعه نیز برای استفاده ازاین راهکارها بیشتر خواهد بود. شاید بتوان گفت مهم‌ترین نتایج مورد انتظار از کاربردی شدن علوم انسانی در حل مسائل کشور، سهولت بیشتر کسب‌وکارها و از بین رفتن فساد در سطوح مختلف خواهد بود.»

انتهای پیام