سلول‌های بنیادی علاوه بر قابلیت خودنوزایی و تکثیر نامحـدود، قادرند یک یا چند نوع سلول تمایزیافته را به وجود آورند. سلولهای بنیادی بر اساس انواع سلول‌های تمایزیافته‌ای که می‌توانند ایجاد کنـند، به سه گروه سلول‌های بنیـادی تـک‌تـوان نظیـر سـلولهـای بنیـادی اسپرماتوگونیال، سلول‌های بنیادی چندتوان از قبیل سلول‌هـای بنیـادی خون‌ساز و سلول‌های بنیادی پرتوان مانند سلول‌های بنیـادی جنینـی تقسیم می‌شوند.

سلول‌های بنیادی پرتوان قادرند به مشتقات هر سه ردی زایای اکتودرم، مزودرم و آندودرم متمایز شده و در کامـل‌تـرین تعریـف، بایـد بتواننـد یـک موجود کامل را ایجاد کننـد. سـلول‌هـای بنیـادی پرتـوان کاربردهـای بسیاری در مدلسازی بیماری‌ها، غربالگری و تولید داروهـای جدیـد، مطالعه وقایع مولکـولی درگیـر در تولیـد حالـت پرتـوان و همچنـین پتانسیل خوبی برای استفاده در درمانگاه‌های سلول درمانی دارند.

تولید سلول‌هایی بدون مشکلات ایمنی شناختی و اخلاقی

سلول‌ها از منابع مختلفی به دست می‌آیند، از دو مشکل عمده این نوع سلول‌های پرتوان جنینی می‌توان به مـشکل اخلاقـی دسـتکاری جنـین‌هـای انـسانی و مـشکل ردپیونـد سلول‌های مشتق از آن‌‎ها اشاره کرد. البته دستکاری جنین‌های اولیه‌ انـسانی در برخی از کشورها نظیر استرالیا، ایالات متحده آمریکا و نیز کـشورهای اسلامی مانند ایران با مشکل اخلاقـی روبـرو نیـست امـا کـشورهایی از قبیل آلمان با موانع قانونی و اخلاقی در رابطه با انجام پـژوهش روی جنین‌های انسانی روبه‌رو هستند

مشکلات ایمنی شناختی و اخلاقی سلول‌های بنیادی جنینی باعث شد دانشمندان به تهیه‌ی سلول‌هایی فکر کننـد کـه ایـن دو مـشکل رانداشــته باشــند.

از آن جا که منشا سلول‌های iPS از جنـین نبـوده و از سلول‌های خود فرد دهندهی سلول تهیه می‌شود، مـشکل اخلاقـی و رد پیوند در مورد آن‌ها مطرح نیست، از این رو چـشم‌انـداز امیدبخشی را در پیش روی درمان بیماری‌ها با سلول‌های بنیادی قـرار می‌دهند.

تولید سلول‌های iPS از بیماران با بیماری‌های مختلف

از فرد مبتلا به یک بیماری قابل درمان با سلول درمانی می‌توان فیبروبلاست‌های پوستی یا هـر نـوع سـلول دیگـری را تهیه کرد، کشت داد و به سلول‌های iPS تبـدیل کـرد و سپس سـلول‌هـای iPS حاصل را بـه سـمت مـورد نظـر تمایز داد و سلول‌های تمایزیافته‌ی حاصل را پـس از ارزیابی‌های مربوطه و کنترل کیفی، بدون ایـن کـه رد پیونـد اتفـاق بیافتـد به موضع مشخص از فرد بیمـار پیوند زد؛ بنـابراین مـی‌تـوان سلول‌های iPS را از بیماران با بیماری‌های مختلف تولید کرد و به طوراختصاصی برای خـود آنـان مـورد اسـتفاده قـرار داد.

حسین سلطانی نژاد مدیر فناوری و تجاری سازی ستاد توسعه علوم و فناوری های سلول های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با بیان اینکه سلول‌های بنیادی پرتوان باید قدرت تکثیر بـالایی داشـته باشـند، گفت: سرعت تکثیر سلول‌های بنیادی پرتوان از سلول‌های سرطانی کمتـر و سلول‌هـای فیبروبلاسـتی بیـشتر اسـت.

سلطانی نژاد بیان کرد: سـرعت تکثیـر و رشـد کلونی‌ها معیارهـای تعیـین هویـت سـلول‌هـای iPS است. کلونی‌های iPS پـس از ظهـور، بایـد از جـای خود جدا شده و به ظروف جدیدی حاوی محیط کـشت سـلول‌هـای پرتوان منتقل شوند.

شکوفایی عرصه‌ تبدیل سلول‌های تمایزیافتـه بـه یکـدیگر

پس از نخستین گزارش شگفت انگیز تولید سـلول‌هـای iPS بود که عرصه‌ تبدیل سلول‌های تمایزیافتـه بـه یکـدیگر یـا دگرتمایزی به شکوفایی خود رسید و عـصر جدیدی برای تولید سلول‌های تمایزیافته به وجود آمد.

در حال حاضر سلولهای تمایزیافته‌ی مختلف، عمدتا با کمـک چنـد فاکتور رونویسی اختـصاصی مـیتواننـد بـه سرنوشـت‌هـای تمـایزی دیگری از قبیل نورونی، قلبـی، کبـدی و پانکراسـی تبـدیل شـوند.

مدیر فناوری و تجاری سازی ستاد توسعه علوم و فناوری های سلول های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اظهار کرد: چنانچه فرایند دگرتمایزی بتواند سلول‌هایی ایمن و دارای عملکرد را برای سلول‌درمانی تولید کند، به طور بالقوه میتواند رقیب خوبی برای سلولهای تمایزیافتهای باشـد کـه حاصـل از تمـایز سـلولهـای iPS هستند.

فناوری iPS مورد استفاده در زیست‌شناسی حیوانات

 سلولهای iPS اسـتعداد تومـورزایی بـالاتری نـسبت بـه سلولهای حاصل از دگرتمایزی دارنـد، کـه این موضوع مـیتوانـد کـاربرد درمانی آن‌ها را با محدودیت روبرو کند. از فناوری iPS نیز میتوان در بیوتکنولوژی حیوانات استفاده کرد.

هم اکنون سـلول‌هـای iPS  میمونی، خـوکی و سـگی را مـی‌تـوان تولیـد کـرد و بـرای انجـام مهندسی ژنتیک در این حیوانـات مـورد اسـتفاده قـرار داد و مدل‌های بیماری‌های انسانی را در آن‌ها تولید کرد، همچنین می‌توان به ایـن وسـیله، یکـسری ترکیبـات مفیـد نظیـر آنزیم‌هایی را در این حیوانات تولید کرد که در انـسان‌هـای مبـتلا بـه بیماری‌های ژنتیکی وجود ندارند. رویکـرد سلول‌های بنیادی پرتوان ممکـن است در آینده بتواند برای نجات گونه‌های جانوری در خطر به کار رود.

از دستاوردهای فناوری iPS می‌توان به کاربردهای مدلسازی و درمانی این سلول‌ها، شـکوفاشـدن فرایند دگرتمایزی و زیست فناوری حیوانات اشاره کرد. سلول‌های iPS برای این کـه بتواننـد بـا اطمینـان وارد درمانگاه‌های سلولدرمانی شوند، باید بـه دقـت ارزیـابی و تایید ماهیت شده و از سلامت آن‌ها اطمینـان حاصـل شـود.

ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی با توجه به ظرفیت‌های فراوان این حوزه برنامه‌های جامعی برای حمایت از دستیابی به مرجعیت علمی کشور و ایجاد زیرساخت‌های راهبردی ملی در حوزه‌های کلیدی در دست تدوین و اجرا دارد.

از اقدامات مهم ستاد در سال گذشته، ایجاد مرکز تولید فرآورده‌های ژنی پژوهشگاه رویان بوده است که طی این فرآیند، 2 پروژه ژن‌درمانی عملیاتی شد. همچنین این ستاد در سال جدید، تداوم توسعه در تمامی این زمینه‌ها در دستور کار خود دارد.

مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

#