ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هم در طی این چند سال هم‌پای دیگر بازیگران این حوزه دویده و تلاش کرده تا ایران بتواند در عرصه زیست‌فناوری در میان 5 کشور نخست آسیا بایستد. مصداق ترانه معروف محمد نوری با این مضمون که «ما برای آنکه ایران خانه‌ای خوبان شود خون دلها خورده‌ایم...»

در این مجال تلاش می‌کنیم چکیده‌ای از تلاش‌های ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سالی که گذشت را ارائه کنیم. گزارشی کوتاه از اقدامات ستاد در سال 98 که در کنار همه تلخ‌کامی‌های خود، اتفاقات خوبی را در حوزه علم و فناوری را در دل خود جای داده است. 

کاهش یک میلیارد دلاری ارزبری

اوج این توانمندی‌ها در صنعت داروهای بیوتکنولوژی قابل مشاهده است، جایی که تقریبا تمامی داروهای دارای ارزبری بالا، در کشور به تولید داخلی رسیده اند (به جز چند داروی خاص که به دلایل عدم صرفه در مقیاس کوچک، تولید آنها در کشور هنوز به صرفه نیست). 

از حدود 50 داروی ارزبر بیوتک، 22 دارو در سال های گذشته تولید شده که سالانه حدود 1 میلیارد دلار، ارزبری کشور را کاهش می دهند. تولید باقی این لیست نیز از اواخر سال 97 برنامه ریزی شده و تا انتهای سال 98، دانش فنی اغلب آنها کسب شده و آماده تولید صنعتی می شوند. پیش بینی می شود که این سری از داروها نیز بتوانند در حدود 570 میلیون دلار، ارزبری کشور را در شرایط تحریم کاهش دهند.

در حال حاضر با در نظر گرفتن میزان صادرات و رفع نیازهای بازار داخل، زیست فناوری ایران بین 4/0 تا 5/0 درصد از حجم بازار جهانی زیست فناوری را در اختیار دارد. چشم انداز ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، کسب 3 درصد از بازار جهانی زیست فناوری در افق 1404 یعنی عددی در حدود 20 میلیارد دلار است. راهبرد اصلی ستاد برای رسیدن به این عدد، تمرکز بر حوزه های کلان اقتصادی همچون کشاورزی، دام و طیور، دریا و انرژی است.

حمایت از تولید محصولات زیست فناوری

طرح ملی مقاوم سازی اقتصاد کشور از طریق فناوری های زیستی با کاهش ارزبری یک هزار و 370 میلیون دلاری در سال، اشتغال 13 هزار نفر و تولید 199 محصول از طریق اجرای طرح های تولیدی اولویت دار زیست فناوری، مطابق با پتانسیل های کشور در دستور کار سال 98 ستاد قرار گرفت. 

این هدف با تحقق تولید 27 داروی بیولوژیک، 50 داروی شیمیایی، 58 ماده اولیه دارویی، 10 محصول کشاورزی و اصلاح دام، پرورش جوجه های یک روزه گوشتی مولد اجداد و تولید جوجه گوشتی اجداد مرغ، افزایش تولید محصولات دریایی، تولید افزودنی های خوراک دام و طیور، بهبود سلامت دام و طیور و تولید پروتئین، پرورش جوجه‌های یک روزه گوشتی مولد اجداد و تولید جوجه گوشتی اجداد مرغ میسر شد.

از انتهای سال 97 و طی سال 98، تولید 100 محصول از این بسته توسط  15 شرکت زیست فناوری به صورت قرارداد با ستاد توسعه زیست فناوری تعهد شده است. تمامی این داروها از طریق فراخوان، داوری طرح ها و بررسی توانمندی های شرکت های پیشنهاد کننده به مرحله قرارداد رسیده است.

تولید 135 قلم داروی اولویت دار با بیشترین ارزبری

135 محصول دارویی تولیدی این بسته (دانش فنی تقریبا تمامی این محصولات کسب شده و در مرحله تولید صنعتی قرار دارند و تا انتهای سال 99 تمامی آنها در بازار وجود خواهند داشت) با حمایت مجموعا حدود 155 میلیارد تومان، کاهش ارزبری بیش از 160 میلیون دلاری را محقق کرده است. 

با توجه به ایجاد پتانسیل دانشی، در صورت افزایش ظرفیت تولید در سال های آینده، کل ارزبری 570 میلیون دلاری این داروها به صفر خواهد رسید. بار اصلی اجرای این طرح بر روی شتابدهنده‌های دارویی «پرسیس ژن» و «پایافن یاخته»، «شتابدهنده مواد اولیه دارویی ماد»، «مدوک زیست دارو»، «ویژن فارمد»، «آرنا حیات»، «پادتن فارمد»، «مهبان شیمی» و چندین شرکت دیگر است. 

تولید واکسن های دامی و انسانی

بخش عمده‌ای از واکسن‌های دامی و انسانی مورد نیاز کشور از خارج کشور تامین می شد. به همین دلیل ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در اولین گام، فهرست اولویت‌های واکسن دام و طیور احصا و برای فرآیند اعطای حمایت را آماده کرده است.

در سال 98 هم با حمایت ستاد، کشور از واردات واکسن طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) بی نیاز شد. همچنین در این سال، از پادزهر با کیفیت مار، عقرب و داروی دامی برکسورف رونمایی شد. واکسن‌های برونشیت، نیوکاسل و گامبرو چندگانه نیز توسط شرکت زیست واکسن سینا در حال انجام است و تا پایان سال 1400 به رونمایی خواهد رسید. 

تولید واکسن اکتیمای مسری و بیماری پوست حبابی از بعد دانش فنی در وضعیت مناسبی قرار دارند و به شرط جلب توافق با پژوهشگاه رازی و سازمان دامپزشکی در خصوص بذر واکسن، در سال آینده آماده عرضه به بازار خواهند بود. با همکاری شتابدهنده پایافن یاخته، تولید 11 بذر واکسینال دیگر از جمله آنفولانزای فوق حاد پرندگان و مایکوپلاسما نیز در دستور کار قرار گرفته است. 

از طرف دیگر در حوزه انسانی، کسب دانش فنی و در مراحل بعد تولید 3 واکسن آنفولانزای فصلی، روتاویروس و سرطان دهانه رحم برنامه ریزی شد که دانش فنی واکسن آنفولانزای فصلی اکنون به صورت کامل کسب شده و دو واکسن دیگر در مراحل پایانی کسب دانش فنی قرار دارند.

ارتقاء امنیت غذایی با تولید دام با کیفیت

در حوزه امنیت غذایی، بسته حمایتی کاهش ارزبری 450 میلیون دلاری و ارزآوری 24 میلیون دلاری به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ارائه شد. میزان حمایت دیده شده در این طرح در حدود 400 میلیارد تومان (ترکیب تسهیلات و بلاعوض) بود که اشتغال 5 هزار و 530 نفری مشتمل بر نیروی کار تخصصی و غیرتخصصی را به صورت میانگین در یک افق 4 ساله محقق می کند.

در راستای همین طرح، تولید 2 هزار راس بز نژادهای ممتاز شیری، گوشتی و چندقلوزا از طریق تولید خارج رحمی جنین به روش های شبیه سازی و IVF با همکاری پژوهشگاه زیست فناروی رویان اصفهان کلید خورد که تا انتهای سال 98 در حدود 40 درصد پیشرفت داشته است و در سال 99 به اتمام خواهد رسید. 

از طرف دیگر، طرح انتقال ژن چندقلوزایی به روش آمیخته گری به گوسفند نژاد افشاری با همکاری شرکت رهیافت دانش ایرانیان در استان زنجان اجرا شد که پیش بینی می شود در صورت تامین هزینه 310 میلیاردی اجرای طرح در سطح ملی، افزایش ظرفیت 30 هزار تنی گوشت قرمز در 5 منطقه از کشور محقق خواهد شد. 

 همچنین موضوع افزایش جمعیت گاو سیستانی به منظور جلوگیری از انقراض این گونه ارزشمند و همچنین تولید گوشت با کیفیت از طریق تولید اسپرم و جنین و با همکاری شرکت زرژن البرز در اواخر سال 98 کلید خورد. 

ساماندهی وضعیت کشور در حوزه مرغ لاین

همچنین در سال که گذشت با بررسی‌های متعدد کارشناسی با حضور ذی نفعان مختلفی از بخش خصوصی، وزارت جهاد کشاورزی، بنیاد شهید و امور ایثارگران و انجمن های تولیدی، بسته پیشنهادی پرورش جوجه های یک روزه گوشتی مولد اجداد و تولید جوجه گوشتی اجداد به معاونت علمی و فناوری ارائه شد که این طرح در حال بررسی است و هنوز به نتیجه قطعی نرسیده است.

تولید کودهای زیستی

بسته پیشنهادی تولید کودهای زیستی به منظور کاهش ارزبری واردات کود و همچنین افزایش سلامت محصولات کشاورزی با جایگزینی این نوع از کودها با کودهای شیمیایی نیز سال گذشته در ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تهیه شد. مدت زمان این بسته 5 سال است و با ارائه تسهیلات 180 میلیارد تومانی می توان 160 میلیارد تومان از ارزبری کود برای کشور کاست. 

احیای باغات کشور

یکی از اصلی ترین دغدغه های کشور در سالیان اخیر، تبدیل کشاورزی سنتی به صنعتی و بهبود عملکرد و افزایش صادرات این حوزه است. در حوزه باغداری اما نیل به این هدف بدون بهره گیری از فناوری کشت بافت امکان پذیر نیست. 

در حال حاضر تقریبا 100 درصد باغات در اروپا و آمریکای شمالی با فناوری کشت بافت به وجود می آیند؛ این در حالی است که درصد باغاتی که در ایران از این فناوری استفاده می کنند، زیر 5 درصد است و تقریبا تماما از فناوری سنتی بذری برای کاشت گیاهان استفاده می شود. 

از مزایای اصلی این فناوری می توان به باردهی سریعتر، 5 برابر میوه بیشتر، کیفیت بالاتر، امکان برداشت صنعتی و ایجاد باغات همگن و همچنین ایجاد قابلیت مدیریت مصرف آب و مواد مغذی اشاره کرد. در بسته پیشنهادی ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، با حمایت 120 میلیارد تومانی، 33 میلیون اصله نهال کشت بافت در بازه زمانی 3 تا 5 ساله تولید و عرضه می شود. 

در همین راستا، هماهنگی های گسترده ای برای ایجاد زیرساخت اعطای گواهی اصالت به نهال های کشت بافت میان ستاد توسعه زیست فناوری و بخش های مختلف وزارت جهاد کشاورزی صورت گرفته است. 

تولید صنعتی آنزیم فیتاز برای اولین بار در کشور

میزان ارزبری آنزیم‌های فیتاز و لیزین به عنوان مهمترین آنزیم های مورد نیاز کشور، 60 میلیون دلار برآورد شده است. ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با حمایت از شرکتهای بخش خصوصی، تولید صنعتی آنزیم فیتاز را برای اولین بار در کشور محقق ساخت و مراحل کسب فنی آنزیم های دیگری نظیر سلولاز با سرمایه گذاری خطرپذیر ستاد توسعه زیست فناوری و با همکاری پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی در حال اجراست.

شتاب گرفتن زیست فناوری دریا

در حوزه زیست فناوری دریا، برنامه مدونی مشتمل بر تولید جلبک و آرتمیا، تولید ژلاتین و هیدروکسی آپاتیت از ضایعات ماهی، تولید امگا4 و آنزیم پروتئاز از ضایعات آبزیان، تولید تن ماهیان به عنوان جایگزین گوشت قرمز،افزایش تولید خاویار با تعیین جنسیت فیل ماهیات در اوایل رشد و تولید مواد اولیه مورد استفاده در صنایع غذایی در ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تدوین شد.

 در راستای این برنامه، توافق نامه تولید تن ماهیان و افزایش تولید خاویار با همکاری موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور و شرکت تحفه به امضا رسید. در قالب این توافق نامه با حمایت 35 میلیارد تومانی، صرفه جویی ارزی 76 میلیون دلاری محقق خواهد شد. 

استارترهای دامی و انسانی

در حوزه پروبیوتیک با حمایت ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و همکاری شرکت های خصوصی زیست تخمیر و زیست بنیان، 8 سویه استارتر و پروبیوتیک انسان و دام در سال 98 رونمایی شد. 

استارترهای لبنی، پایلوشات و پروبیوتیک های ضد MS و ضد پارکینسون چند مورد از این محصولات رونمایی شده هستند. مبلغ حمایت از این طرح ها مجموعا 20 میلیارد تومان به صورت تسهیلات است. ضمن زیرساخت سخت و نرم شتابدهی نیز به بهانه اجرای این طرح ها در مجاورت این دو شرکت بزرگ به بهره برداری رسید.

تولید محصولات آرایشی و بهداشتی از دریا

با همکاری شتابدهنده های آرایشی و بهداشتی،10 فرآورده اولویت دار آرایشی بهداشتی از جمله پپتیدهای دارویی ضد آکنه و رنگدانه های زیستی با منشا جلبک، در سال 98 تولید شد. 

با توجه به حجم بالای بازار لوازم آرایشی و بهداشتی در ایران و جهان، یکی از نقاط تمرکز اصلی ستاد توسعه زیست فناوری، تولید محصولات زیست فناوری برای این بازار است که در سال های آینده با قوت بیشتری پیگیری خواهد شد.

کشت موفقیت آمیز در پایلوت شورورزی خوزستان

پایلوت شورورزی خوزستان با هدف کشت گیاهان شورزیست و پرورش ماهی و میگو با آب شور در یکی از مهمترین کانون های گرد و غبار خوزستان در منطقه جفیر احداث شد. 

با اتمام ساخت بیشتر زیرساخت های این پایلوت، عملیات کاشت گونه های مختلف به اجرا رسید و ارقام ارزشمندی نظیر کینوا (خوراکی)، کینوا (بذری)، آتریپلکس، منداب، سالیکورنیا، کوشیا، پانیکوم، گز و اکالیپتوس با موفقیت انجام شد. استخرها نیز پس از رفع نواقص زیرساختی، از ابتدای سال 99 آماده آبگیری و تولید محصول می شوند.

تسهیل فرآیند صادرات دانش‌بنیان‌های زیستی

ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال 98 با همکاری بخش‌های مختلف معاونت علمی و فناوری تمرکز ویژه ای بر تسهیل فرآیندهای صادراتی و توانمندسازی شرکت های دانش بنیان در حوزه صادرات داشت. در این حوزه هم اقداماتی مانند ارزیابی توانمندی صادراتی شرکت ها، برنامه ریزی ایجاد دفاتر بین الملل با رویکرد زیست فناوری و دارو در 5 منطقه دنیا با هماهنگی مرکز تعاملات بین الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوی صورت گرفت.

همچنین ایجاد و راه اندازی دفتر صادراتی زیست فناوری در مالزی، هماهنگی حضور هیات های تجاری و علمی کشورهای سوریه و اسپانیا در ایران و تعامل با شرکت های تولیدی زیست فناوری جهت افزایش صادرات و مبادلات علم و فناوری، برگزاری کارگاه های توانمندسازی شرکت های دانش بنیان در حوزه صادرات و برنامه ریزی نشست های هماهنگ شده توسط کریدور صادرات و صندوق نوآوری و شکوفایی برای حضور هر چه بهتر شرکت های زیست فناوری در رویدادهای بین المللی از دیگر برنامه های این بخش بود.

توسعه فناوری شرکت های خصوصی

ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با انعقاد تفاهم نامه با شرکت‌های توانمند برای تعیین اولویتهای تولید، ایجاد شتابدهنده و راهبری شرکتهای نوپا و اعطای حمایت از آن‌ها اقداماتی داشت. در این زمینه هم 8 شرکت بزرگ به عنوان مسئول راهبری 117 محصول اولویت دار کشور در حوزه های داروهای زیستی، مواد اولیه دارویی، واکسن، پروبیوتیک، تجهیزات و داروهای شیمیایی انتخاب شدند.

شتابدهنده های اسپین و سیناپس با تمرکز بر حوزه تجهیزات پزشکی به دنبال کاهش ارزبری از طریق تولید فرمانتور، ستون کروماتوگرافی، اتوکلاو، پلاسما، لیزر پزشکی، انواع کیت های تشخیصی و سایر محصولات هستند. برخی از این محصولات در سال 98 رونمایی شد و باقی آنها در سال 99 رونمایی خواهند شد.

تعیین محور های اولویت دار پژوهش کشور

یکی از اقدامات ستاد در سالی که گذشت، تعیین محور های اولویت دار پژوهش کشور بود که در این حوزه 158 مورد در 41 موضوع اصلی انتخاب شد. همچنین حمایت از 48 بانک‌ ژنی کشور  و 20 بانک ژن و مرکز ذخیره ژنتیکی از سال 84 تا کنون از دیگر برنامه های این ستاد است.

اجرای طرح تقسیم کار ملی زیست فناوری 

طرح تقسیم کار ملی به دنبال ماموریت محور کردن دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی سراسر کشور در خصوص مشکلات ملی و منطقه ای و پتانسیل های زیست فناوری در هر استان در همکاری با سازمان برنامه و بودجه طراحی شده است. 

در این طرح تا کنون، با بیش از 80 دانشگاه و مرکز تحقیقاتی تفاهم نامه همکاری امضا شده است و تمامی حمایت ها، با تمرکز بر ماموریت های تعیین شده هر مرکز صورت خواهد گرفت.

تعامل با دیگر بازیگران این عرصه 

ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای هم‌افزایی اقدامات در عرصه زیستی اقدام به همکاری با دستگاه‌های مرتبط با این حوزه کرده است. همکاری با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای تحقیق و توسعه و خودکفایی کشور در تولید داروها و مواد اولیه دارویی یکی از این همکاری ها است.

 این ستاد همکاری هایی هم با وزارت جهاد کشاورزی و بانک کشاورزی به منظور حمایت از تجاری سازی دستاوردهای فناورانه و توانمند سازی شرکتهای دانش بنیان، حمایت از توسعه زیست فناوری کشاورزی در حوزه های پژوهش زیرساخت و تولید، پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی، ایجاد مرکز نوآوری، سازمان برنامه و بودجه، هدایت بودجه پژوهش زیست فناوری کشور داشت.

گزارش از مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

پایان پیام/23