سالی که گذشت، صحنه یکتای فراز و نشیب‌های گوناگونی بود که هرکدام به نوبه خود، چالش‌ها و به نوعی فرصت‌های تازه‌ای را به دنبال داشت.

شیوع ویروس کرونا، محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های ظالمانه و مشکلاتی را فراتر از حد انتظار بودند، ادامه حرکت را دشوار می‌ساخت. پاندمی کرونا، موج‌های سهمگین و پی در پی اوج گیری را در ابعاد تجربه کرد و بخش‌های گوناگون، از جمله آموزش، سیاست، فرهنگ و اقتصاد کشورها را تحت تاثیر قرار داد.

محدودیت‌هایی که تمامی شئونات و بخش‌های جامعه اعم از فرهنگ، اقتصاد، ارتباطات و همچنین دانش و فناوری را دست‌خوش تحول ساخت. یک رویکرد و رهیافت تازه در سطح جهان به همراه آمد و آموختیم که باید با نگاهی نو، در این مسیر تازه حرکت کنیم.

این بحران موجب شد بخش قابل توجهی از کسب و کارهای مرسوم متوقف شوند و تعاملات بین‌المللی در حوزه فناوری نیز به پایین ترین سطح در 75 سال گذشته کاهش یابد. اما در میان این بحبوحه و شرایط بحرانی، نوآوری و فناوری از پا نایستاد و بر خلاف دیگر حوزه‌ها، با قوت و شتاب بیش‌تری به جلو حرکت کرد.

به طور مثال در شرایطی که بسیاری از کسب‌وکارها برای ادامه فعالیت خود با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کردند، فناوری نقش آفرین شد و بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها با استفاده از روش‌های فناورانه این چالش را پاسخ گفتند به طوری‌که ساختارهایی که خود را به واکسن استفاده از سامانه‌های کاربری از راه دور، اتوماسیون، رایانش ابری و همکاری‌های برخط مجهز کردند توانستند در برابر حجم عظیم مشکلات ناشی از شیوع ویروس کرونا مقاومت کنند و به مسیرشان ادامه دهند. این اتفاق تجربه‌ای ناب و عینی را برای کسب‌وکارهایی که تا پیش از این به راه و رسم گذشته، جایی برای فناوری‌ و نوآوری در زنجیره ارزش خود نمی‌دیدند به همراه داشت و نگاهشان را نسبت به ضرورت توسعه فناورانه دگرگون کرد.

تجزیه و تحلیل عمیق تر نشان می دهد که فرآیندهای اساسی نوآوری در حال تغییر هستند ، که پیامدهای قابل توجهی برای دوران پس از همه گیری دارد. بحران بهداشت عمومی سازمان‌ها را بر آن داشت تا برنامه‌های راهبردی در استفاده از فناوری را تسریع ببخشند و دولت ها، برخی از الزامات نظارتی، موانع اداری و فرآیندهای پیچیده تایید را کنار بگذارند و صاحبان نوآوری و فناوری‌های حوزه خدمات همچون سلامت را بپذیرند. بخش قابل توجهی از برنامه‌ها و راهبردهای حوزه فناوری نوآوری، بر عوامل محیطی تسهیل کننده نوآوری متمرکز شده است.

در حالی که بیماری همه گیر کرونا همچنان می‌تازد و اخلال ایجاد می‌کند، تلاش جامعه جهانی برای هموار ساختن مسیر حرکت نوآوری و فناوری‌، گامی است برای کاهش آسیب‌های ناشی از این بیماری و رسیدگی به راه‌حل‌های کارآمد و اثربخش به حساب می‌آید.

اکنون با برنامه‌های سیاستی جامعه جهانی در راستای حمایت بیش‌تر از ایده‌های نوآورانه و دانش‌محور، انگیزه‌ها برای تسریع در حل چالش‌های پیش رو و برنامه ریزی برای آینده‌ای بهتر پدیدار شده است. در واقع دوران کرونا، یک فرصت ارزشمند برای سپردن تقدیر به دست فناوری و نوآوری و تغییر فرآیندهای گذشته است، به طوری‌که دریچه‌ای تازه به روی کسب و کارهای نوآورانه گشوده شود.

کشورمان نیز در این مسیر، به تجربه‌های بسیار جالبی دست یافت. ایران که علاوه بر شیوع کرونا، از آسیب‌های تحریم نیز رنج می‌برد، با ایجاد زیست‌بومی مساعد برای بروز نوآوری و فناوری‌ شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق، توانست صف مبارزان علیه آسیب‌های ناشی از این دو چالش ایجاد کند و به میدان مبارزه بفرستد. مسیری که در سال‌های اخیر با حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، اجرای برنامه‌های سیاستی در حوزه دانش و فناوری برای پیوند میان نوآوری کسب و کارهای دانش‌بنیان و صنعت، اعمال تسهیلات و معافیت‌ها برای شرکت‌های دانش‌بنیان آغاز شد و ماحصل این اقدام‌ها امروز در حل نیازهای فناورانه و نوآورانه کشور با کمک نوآوری‌ها و دستاوردهای فعالان فناور این کسب‌وکارها قابل برداشت است.

به طور مثال در دورانی که ویروس کرونا، در اقصی نقاط جهان، جان می‌گرفت و به پیش می‌تاخت، بسیاری از کشورها در تامین اقلام بهداشتی و تجهیزات فناورانه حوزه سلامت و درمان دچار مشکل بودند و تحریم‌های ظاللمانه علیه کشورمان نیز مزیدی بر علت عدم امکان فروش این محصولات به کشورمان بود. نقش شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در این شرایط پررنگ شد و با تامین نیازهای فناورانه کشور از جمله ساخت دستگاه ونتیلاتور، تجهیزات تولید ماسک و ضدعفونی کننده، نشان دادند که در صورت ایجاد بستری برای رشد نوآوری، تا چه میزان می‌توانند راه‌گشا باشند.

تجربه محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها و شیوع کرونا به خوبی نشان داد که شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق، در صورت وجود سیاست‌ها و راهبردهای حمایتی چگونه می‌توانند در گردنه‌های صعب‌العبورکه فناوری و نوآوری دست برتر را دارد، به یاری کشور بیایند. همچنین نقش آفرینی این کسب و کارها در عبور از موانع فناورانه صنعتی تا چه میزان اثربخش و پررنگ است.

شرکت‌ها به یاری می‌شتابند و به عنوان حلقه‌ای واسط میان دانش نهفته در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها با نیاز صنایع معبرهای اقتصادی و صنعتی را با یک نگاه نوآورانه، هموار می‌کنند. ادامه این مسیر برای حمایت از زیست‌بوم نواوری نیازمند یک رهیافت دوراندیشانه در تمامی سازمان‌ها و نهادهای کشور است.

معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هم در ساحت سیاستگذاری و هم در ساحت اجرا تلاش کرده است تا با شکل دادن برنامه‌های حمایتی، همچنین راهبردهای فرهنگی و ترویجی، تعامل و همراهی نهادهای متولی و همچنین جامعه را برای حمایت از فعالان این حوزه جلب کند و در مسیر سرنوشت‌ساز و حساس حرکت به سوی توسعه و پیشرفت، نقش شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق را افزایش دهد.

امید است در سال جدید، با راهبردها و نگاه هوشمندانه در حوزه‌های سیاستی و اجرایی، رقم شاهد شکل گیری تحول‌های جدی در رونق زیست‌بوم نوآوری باشیم و تمامی چالش‌های موجود به مدد فعالان این حوزه به فرصت‌های ارزش‌آفرین و  جوانه‌های ثمربخش پیشرفت و ارزش افزوده بدل شوند.

* پژوهشگر دفتر سیاست‌گذاری و توسعه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری