از پاندمی کووید 19 بیش از یکسال می گذرد و هر چند خبرهای خوشحال کننده ای مبنی بر تولید واکسن و واکسیناسیون عمومی در اقصی نقاط دنیا به گوش می‌رسد، به نظر می‌رسد راه زیادی تا کنترل پاندمی و ترمیم عوارض جدی ای که در ابعاد مختلف زیست انسان گذارده باقی مانده است، به طوری که بسیاری از متخصصین معتقدند این عوارض برای همیشه یا حداقل برای سالیان دراز بر بدنه جامعه انسانی تاثیر جدی خواهد داشت و مناسبات انسانی را دستخوش تغییر همیشگی خواهد کرد.

قطعا یکی از تاثیرات مهم این پاندمی تاثیری است که بر ذهن و روان انسان و از این طریق بر رفتار و عملکرد افراد گذاشته است؛ از یک سو طبق آمارهای معتبر منتشر شده سلامت روان جامعه انسانی به صورت مستقیم و غیر مستقیم دچار آسیب جدی شده که روز به روز نیز بیشتر می شود. چنانچه در بررسی های اخیر 40 درصد بزرگسالان علائمی از اختلالات اضطرابی و افسردگی گزارش کرده اند و میزان مصرف مواد و الکل و نیز میزان افکار خودکشی و اقدام به آن رو به افزایش بوده است.

از سوی دیگر عملکردهای شناختی انسان در سطح فردی و اجتماعی از طرق مختلف دچار ناهنجاری و نارسایی شده است که این موضوع با توجه به اهمیتی که بر رفتار وی در مدیریت شرایط، حل چالش ها و بهبود وضعیت می گذارد، بسیار حائز اهمیت است.

شاید بی راه نباشد که برخی این پاندمی را «پاندمی خطاهای شناختی» نیز نام نهاده اند. چرا که بررسی ها نشان می دهد، ابهام و اضطراب ناشی از شرایط موجود ابعاد مختلف شناخت انسانی از جمله حافظه، توجه، ادراک و تصمیم گیری را دستخوش خطا و نارسایی جدی کرده است.

به نظر می رسد این پاندمی از یک نظر از بحران های اخیر از جمله سیل و زلزله متفاوت و بدتر است، چرا که یک نقطه اتکای جدی در بحران ها تکیه بر همبستگی اجتماعی برای افزایش تاب آوری افراد است که در بحران حاضر به دلیل لزوم فاصله گذاری فیزیکی که در نهایت می تواند به فاصله گذاری اجتماعی بینجامد، شرایط بیش از پیش پیچیده است که خصوصا این چالش در جوامعی که سرمایه اجتماعی از قبل دچار مشکلات و آسیب بوده به صورت جدی تر نمود پیدا می کند.

از سوی دیگر بررسی تاریخ انسانی و بحران هایی که تجربه کرده است؛ نشان می دهد افرادی که در این مواقع از نظر شناختی کارآمدی بهتری از خود نشان می دهند، با احتمال بیشتری بر چالش های موجود فائق می آیند و از این نظر شانس بقای خود و جامعه را بیشتر می کنند. همچنین مطالعات نشان می دهد مداخلات شناختی و رفتاری از جمله اصلاح سوگیری های شناختی از طریق ابزارهای مختلف همچون رسانه در سطح فردی و اجتماعی در شرایط بحران می تواند باعث ارتقای این کارآمدی در افراد شود.

*عضو کارگروه توانبخشی و ارتقای شناختی ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی و فناوری