زنان نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. مسئله توازن و تعادل جنسیتی، بخصوص در سال‌های اخیر ازجمله مسائلی است که توجه زیادی را به خود معطوف داشته است. بنابراین برنامه‌های زیادی از سوی سازمان‌های بزرگ بین‌المللی برای ایجاد توازن و تعادل جنسیتی تدارک دیده‌شده است. با این‌وجود، نتایج تحقیقات نشان‌دهنده این است که توازن و تعادل جنسیتی همچنان با سرعت بسیار کمی در حال رشد است و با نسبت ایده‏آل فاصله دارد.

در عرصه علوم، فناوری، مهندسی و ریاضی که به‌اختصار حوزه‌هایSTEM نامیده می‌شود، حضور زنان برای دولت‌ها و سیاست‌گذاران اهمیت زیادی دارد. به این دلیل که خروجی STEM شامل تحقیقات، اختراعات و نوآوری‌هایی است که علاوه بر رفع نیازهای جامعه و تأمین خوراک تحقیقاتی، قادر به ایجاد ارزش‌افزوده محسوسی نیز باشند و به‌عنوان دست مایه‌ای در اقتصاد نوآوری_ محور لحاظ شود. برآورد فعالیت زنان که تقریباً نیمی از کرسی‌های تحصیل در حوزه‏های STEM را به خود اختصاص داده‌اند (این نسبت عموماً در بیشتر کشورهای پیشرفته وجود دارد)، در خروجی‌های STEM، بخصوص برای سیاست‌گذاران و برنامه ‏ریزان اهمیت زیادی دارد.

یکی از شاخص‌های اصلی برآورد خروجی STEM در مسیر توسعه و رشد نوآوری، میزان ثبت اختراعات است، لذا ثبت اختراعات به‌عنوان شاخصی برای اندازه‌گیری خروجی STEM لحاظ می‌شود. از همین روی، سهم زنان در اختراعات، به‌عنوان شاخصی در توازن جنسیتی حوزه STEM قلمداد می‌شود.

نتایج تحقیقاتی که توسط سازمان یونسکو در سال 2015 انتشار یافت، مؤید این نکته است که علی‌رغم رشد میزان تحصیلات خانم‌ها در رشته‌های STEM، خروجی این توانمندی‌ها در تحقیقات و اختراعات چندان بازتابی ندارد. به عباراتی دیگر، زمانی که به نتیجه تحصیلات در حوزه‌های STEM و استفاده این توانمندی‌ها در عرصه‌ی تحقیقات و نوآوری دقیق می‌شویم، کاهش نسبت تعداد زنان به مردان، آن‏هم با سرعتی قابل‌توجه، کاملاً مشهود است.

در خصوص بررسی سهم زنان در اختراعات، تحقیقات مختلفی در دنیا انجام‌شده است. یکی از کامل‌ترین گزارش‌ها در این خصوص، توسط اداره ثبت اختراع انگلستان (UKIPO) انجام شده که در سال 2016 انتشار یافت و نسخه ویرایش شده آن نیز در سال 2019 ارائه‌شده است.

وجه تمایز این گزارش نسبت به سایر گزارشات از این دست این است که گستره بررسی پرونده‌های ثبت اختراعات به جغرافیای خاص یا سیستم ثبت اختراع معین (نظیر سیستم PCT) محدود نشده است، بلکه تمام اختراعات ثبت‌شده و قابل جست و چو در پایگاه Espacenet را شامل می شود. پایگاه Espacenet یکی از پایگاه‌های جامع و کاملی است که در حال حاضر حاوی بیش از 120 میلیون پرونده ثبت اختراع از حدود 90 کشور است.

نتایج تحقیق فوق نشان می‏دهد که حتی در کشورهای پیشرو درزمینه ثبت اختراع، نظیر کشور فرانسه که زنان حضور نسبتاً پررنگی در پرونده‌های ثبت اختراع دارند، حدود 17% از پرونده‌ای اختراع توسط خانم‌ها به ثبت رسیده است (یک مخترع زن در برای پنج مخترع مرد). لازم به ذکر است که در گزارش قبلی همین تحقیق که  مربوط به بررسی پرونده‏های ثبت اختراع در سال های بین 1998 تا سال 2014 در جهان است، نسبت مخترعین زن به کل مخترعین از 6.8 درصد به 12.7 رسیده بود (به ازای هر هفت مرد مخترع، یک مخترع زن).

بااین‌حال، در گزارش دوم که پرونده‌های سال‌های 2014 تا سال 2017 موردبررسی قرارگرفته بود، این نسبت با کمی افزایش به رقم 14%  (متوسط جهانی یک مخترع زن در برابر 6 مخترع مرد) رسیده است. اگرچه این مقدار رشد علی‌رغم فعالیت‌های سازمان‌یافته هنوز کافی نیست ولی حاکی از فعالیت‌های برنامه‏ریزی شده در جهت برقراری توازن جنسیتی است.

بااین‌وجود هنوز اختراعات کشور ما، به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم برای اتصال به پایگاه‌های بین‏ المللی، قابل‌جست‌وجو در پایگاه‌های داده جهانی نیست؛بنابراین دستیابی به اختراعات ایران و به دنبال آن تفکیک مخترعین بر اساس جنسیت، از طریق جست‌وجوی متداول در این پایگاه‏ها هنوز از امکان‌پذیر نیست.

 *مدیر کانون پتنت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری