شناخت پدیده‌های زمین‌شناسی، یکی از زمینه‌های مهم آغازین حرکت در مسیر توسعه ایده‌های فناورانه و کسب و کارهای دانش‌بنیان و خلاق است. تغییر ساختاری زمین، اطلاعات دقیقی را درباره آینده کره خاکی و همچنین گام‌هایی که باید برداریم تا با به قله‌های دانش و فناوری زمین برسیم. پدیده واتنش یکی از جنبه‌های مهم‌ شناخت زمین و تغییرات پوسته آن است که بررسی روند تغییرات آن به ما در اندازه‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی کمک می‌کند.

عوامل اصلی تغییر شکل معاصر پوسته در ایران از نظر زمین‌ساختی متعدد هستند، اما با شناخت تعدادی از ان‌های می‌توانیم، زمینه مطالعه‌های زمین شناسی را توسعه داده و دانش این حوزه را توسعه دهیم.

از مهم‌ترین عوامل موثر تغییر شکل پوسته زمین در کشورمان، فشارش ناشی از حرکت صفحه آفریقا - عربستان در راستای شمال و یا شمال - شمال شرق، حرکت فشارشی ناشی از حرکت صفحه هند در راستای شمال - شمال‌غربی، حرکت فشارشی ناشی از برخورد صفحه ایران و توران در ناحیه کپه‌داغ، حرکات امتدادلغز شمالی- جنوبی در نواحی شرق ایران و همچنین حرکات امتدادلغز شرقی- غربی در مناطق شمال ایران است.

بنابراین در ایران بیش‌ترین تغییر شکل‌ها در کمربند‌های اصلی واقع در زاگرس، البرز و کپه‌داغ و در طول گسل‌های امتدادلغز بزرگ و در اطراف بلوک‌های پایدار و نسبتاً پایدار  شامل ایران مرکزی، لوت و دریای کاسپین جنوبی تجمع یافته است.

روندهای نوزمین‌ساختی و تاثیر آن در بی ثباتی پوسته زمین

از نظر نو‌زمین‌ساختی، شکل‌گیری کمربند زاگرس و تغییر شکل‌های بعدی آن، بر اثر فشارش ناشی از برخورد صفحه آفریقا - عربی با اوراسیاست. در ادامه این برخورد در حال حاضر، ایجاد پوسته اقیانوسی دریای سرخ، باعث می‌شود عربستان با سرعت 3 تا 5/3 سانتی‌متر در سال در جهت شمال غربی- جنوب شرقی فلات ایران را تحت فشار قرار دهد. این تنش فشاری در‌ واقع عامل اصلی دگر‌شکلی‌های منطقه زاگرس به‌طور خاص و بی‌ثباتی پوسته ایران‌زمین به‌طور کلی است.

طبق نظر ورنانت و همکاران همگرایی بین دو صفحه عربی- اوراسیا، حدود22 میلی‌متر در سال است که این همگرایی در عرض حدود یک هزار کیلومتر صورت می‌گیرد. البته میزان و راستای این همگرایی در سرتاسر پهنه برخوردی یکسان نیست.

همچنین، تاثیر ناشی از این برخورد و ادامه ساز و کار فشارشی پیامد آن، کوتاه‌شدگی‌ها و تغییر شکل‌های با نرخ‌های متفاوت را در پوسته ایران نشان می‌دهد. آلن (2004) نیز همگرایی بین دو صفحه عربی- اوراسیا را 20 میلی‌‌متر در سال گزارش کرده است.

شناخت عوامل واتنش

مهم‌ترین عامل ایجاد واتنش معاصر در پوسته ایران‌زمین، برخورد بین اوراسیا - عربی در ناحیه زاگرس و حرکات فشارشی ادامه این برخورد است. بر‌اساس بررسی‌های زمین‌ساختی، برخورد در یک مقیاس وسیع در غرب تا جنوب غرب فلات ایران رخ داده است.

کوتاه شدگی‌های پوسته زمین در ایران

این هم‌گرایی، یکی از بزرگ‌ترین انواع زمین‌ساخت هم‌گرایی در جهان به شمار می‌رود و در واقع تامین کننده مهم‌ترین نیروی وارده به ایران بوده و تغییر شکل‌های اصلی و معاصر پوسته ایران در غالب نقاط را کنترل می‌کند. بر‌اساس نتایج مطالعات شبکه ژئودینامیک ایران، این حرکت با کوتاه‌شدگی برابر با 22 میلی‌متر با اختلاف میانگین 2 میلی‌متر در سال مشخص است.

علاوه بر زمین‌ساخت فشاری در ناحیه زاگرس، زمین‌ساخت فشاری دیگری با نرخ کوتاه‌شدگی 19.5 میلی‌متر در سال، در ناحیه مکران، بر‌اساس مطالعات ژئودتیک قابل شناسایی است.

این ناحیه از نظر زمین‌ساختی، به دنبال حرکت صفحه هند و فرورانش پوسته اقیانوسی عمان به زیر ایران در جنوب‌شرقی شکل می‌گیرد. این فرورانش، یک فرورانش کم‌شیب با نرخ لرزه‌خیزی پایین است.

نرخ کوتاه‌شدگی البرز در طول جغرافیایی تهران و بر مبنای ایستگاه عمان برابر8 میلی‌متر با اختلاف 2 میلی‌متر در سال است. این نرخ در جنوب البرز، برابر 3 میلی‌متر و در شمال آن (منطقه کاسپین جنوبی) برابر 6 میلی‌متر در سال است.

در ناحیه شمال‌غرب و شرق ایران، سازوکار غالب زمین‌ساخت، ناشی از حرکت گسل‌های امتدادلغز است. در ناحیه شمال‌غرب این گسل‌ها به‌صورت شرقی - غربی عملکرد داشته و تغییر مکان راست‌گرد بزرگ مقیاس، با نرخ کوتاه‌شدگی بیش از 8 میلی‌متر در سال را نشان می‌دهند. اما در شرق ایران، حرکات امتداد لغز با نرخ میدان واتنش میانگین 4 میلی‌متر در سال، مشخص هستند.

 در ناحیه کپه‌داغ که در حد‌فاصل خرد‌صفحه‌های توران و ایران مرکزی واقع شده، از نظر زمین‌ساختی رژیم فشارشی حاکم است. نرخ کوتاه‌شدگی این ناحیه در شرق برابر 6.5 میلی‌متر در سال است.

اما کوتاه‌شدگی شمالی- جنوبی در سرتاسر بینالود و کوه سرخ برابر 3 میلی‌متر و کپه‌داغ شرقی برابر با 2 میلی‌متر در سال است. از سوی دیگر، مطالعات ایستگاه‌های ژئودتیک ایران، به‌ویژه با مبنای عمان و ایران مرکزی، نیز به‌خوبی جهت میدان واتنش را در یک زمین‌ساخت فشارشی غالب، برای پوسته ایران نشان می‌دهند.

بنابراین، نتایج مطالعات زمین‌ساختی با نتایج حاصل از بررسی‌های شبکه سراسری ژئودینامیک ایران همخوانی مناسبی داشته و مؤید ساز و کارهای غالب در پوسته ایران است. ساز و کارهایی که اغلب در یک رژیم زمین‌ساخت فشاری یا امتدادلغز، واتنش معاصر ایران را با نرخ‌های گوناگون شکل می‌دهند.

گوناگونی در نرخ واتنش‌های معاصر در نقاط مختلف پوسته ایران، عموماً ناشی از اختلاف در سرعت حرکات صفحات نسبت به هم و تا حدودی رفتار رئولوژیکی سنگ‌ها و مواد تشکیل‌دهنده آن‌ها است.

با شناخت این پدیده‌های خاص و منحصر به فرد در زمین‌شناسی، می‌توانیم برنامه‌ریزی و راهبردهای اثرگذار را در توسعه پژوهش‌ها، خدمات و محصولات فناورانه این حوزه محقق کنیم. کاری که طرح توسعه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با حمایت از پژوهش‌ها و فراخوان ایده‌های نوآورانه دنبال می‌کند.

*مشاور طرح توسعه زمین‌شناسی، معدن و صنایع معدنی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

منبع: isti.ir

#