ادغام پایدار مهاجران بین‌المللی پس از بازگشت به کشورشان اصلی‌ترین هدفی است که کشورهای مقصد و مبدأ پناهندگان دنبال می‌کنند. بیش از 40 سال است که تعداد قابل توجهی از اتباع افغانستانی آواره کشورهای دیگر شده‌اند. در سال‌های گذشته نزدیک به 90 درصد این آوارگان در کشور ایران و پاکستان ساکن شده‌اند. علاوه بر این بیش از دو میلیون نفر افغانستانی نیز داخل کشور خودشان آواره هستند.

بازگشت داوطلبانه مهاجران افغانستانی به کشورشان حدود دو دهه است که در برنامه کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR) با همکاری دولت‌های ایران، پاکستان و افغانستان قرار گرفته است.

از سال 2002 تا سال 2020 نزدیک به 5 میلیون و سیصد هزار پناهنده افغانستانی براساس برنامه‌های بازگشت داوطلبانه (UNHCR) از ایران و پاکستان به افغانستان بازگشته‌اند. بازنمایی این اقدام بیشتر با بیان تعداد افراد بازگشتی است و اطلاعاتی در زمینه ارزیابی جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این برنامه بیان نشده است.

برنامه‌ای برای بازگشت مهاجران به کشورشان

در سال‌های گذشته نزدیک به 90 درصد از مهاجران افغانستانی در کشور ایران و پاکستان ساکن شده‌اند. مهاجرت‌های ساکنان این کشور حکایت‌گر وضعیت نامطلوب در افغانستان است و بازگشت مهاجران افغانستانی به وطنشان نیاز به تغییر شرایط در کشور افغانستان دارد.

بازگشت مهاجران فاقد مدرک افغانستانی از ایران بیشتر ماهیت مهاجرت چرخشی داشته و به خاطر متناوب بودن این ترددها شاید نتوان آنان را به عنوان مهاجر در نظر گرفت.

در سال 2020 میلادی به دلیل شیوع بیماری کووید 19 برنامه بازگشت به حالت تعلیق در آمد. اما به رغم آن حدود 939 نفر از پناهندگان افغانستانی ساکن ایران به افغانستان بازگشتند. همچنین تعداد 1092 نفر از پناهندگان از کشور پاکستان و 116 نفر از پناهندگان افغانستانی در سایر کشورها به صورت داوطلبانه به افغانستان بازگشتند.

بر اساس داده‌های موجود حدود 51 درصد از پناهندگان بازگشتی به گروه سنی زیر 17 سال و 46 درصد به گروه سنی 18 تا 59 سال تعللق دارند که نشان می‌دهد اغلب مهاجران بازگشته را گروه سنی جوان تشکیل می‌دهند.

الزام‌های تحقق بازگشت داوطلبانه

هر چند بازگشت داوطلبانه راه حل پایدار برای پناهندگان به شمار میرود، اما این در حالی است که شرایط زندگی در کشور مبدا مهیا باشد و بازگشت با حفظ امنیت و کرامت برای آنان میسر باشد. در غیر آن، امکان مهاجرت مجدد این گروه سنی جوان به کشورهای دیگر وجود دارد.

مهاجران پس از بازگشت به افغانستان با چالش‌هایی مانند دسترسی نداشتن به سرپناه مناسب، فقدان امنیت و شرایط دشوار تامین معیشت مواجه بوده‌اند. همچنین دولت افغانستان حمایت چندانی از مهاجران بازگشتی تا کنون نکرده است. دلایلی این چنین موجب بازگشت مجدد آنان به ایران شده است. بنابراین عدم مهیا بودن شرایط ممکن است تجربه بازگشت میان مهاجران فاقد مدرک و پناهندگان را مشابه کند.

تعداد پناهندگان بازگشتی به صورت داوطلبانه قابل توجه نبوده است. اما پایداری و ماندگاری همین افراد پس از بازگشت و مهاجرت مجدد آنان نیز چندان روشن نیست. جهت تاکید و اهمیت توجه به این موضوع دلایل بازگشت مهاجران به افغانستان و اینکه پس از بازگشت چه برنامه‌ای دارند و چگونه هزینه‌های زندگیشان را تامین خواهند کرد بر اساس داده‌های موجود از پژوهش کمیساریا در سال 2020 بیان می‌شود.

هر چند به‌نظر می‌رسد این پژوهش مبتنی بر نمونه‌گیری از جامعه هدف است نه تمام شماری، اما قابل تامل و بررسی است. به‌طور کلی 31 درصد از پناهندگان دریافت بسته‌های حمایتی از سوی کمیساریا، 27 درصد دیدار اقوام و 21 درصد امکان بهرهمندی از طرح تخصیص زمین و سرپناه را دلیل علاقمندی به بازگشت اعلام کردند. نکته جالب این است که 34 درصد پناهندگان بازگشتی از طریق طرح بازگشت داوطلبانه، کمک هزینههای دریافتی خود را صرف خرید مواد خوراکی و نیازهای اولیه زندگی می‌کنند.

اگرچه طرح‌هایی همچون طرح «خروج و مراجعت» از سال 1397 برای تشویق به بازگشت پناهندگان افغانستانی از ایران اجرا شده است اما میزان اثرگذاری آن بر بازگشت داوطلبانه پناهندگان مشخص نیست و از سوی دیگر با شیوع ویروس کرونا اجرای این طرح متوقف شده است.

بنابراین، کم توجهی به این امر مهم پیامدهای نامطلوبی در پی خواهد داشت و یکی از آنها می‌تواند افزایش مهاجران فاقد مدرک در کشورهای همسایه افغانستان با توجه به مهیا نبودن شرایط در کشور مبدا باشد.

منبع: رصدخانه مهاجرت ایران

گزارش از مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

پایان پیام/24