سعیدرضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در هجدهمین همایش بین‌المللی روابط عمومی ایران با عنوان «روابط عمومی آرمانی- واقعی، ذهنی-عینی و حسی-فراحسی متاورس: کارکردها و کاربردهای فرامکانی»، ضمن تشکر از متصدیان این همایش و توجه به امر مردم‌داری و برگزاری جشنواره مردم واری اظهار کرد: عنوان مردم‌داری دو امر را در ذهن من احیا کرد، یکی فرمایش مهم امیرالمؤمنین به مالک اشتر و دیگری مفهوم مردم واری در کنار مردم‌داری در نگاه معماری اسلامی.

عاملی افزود: امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) به مالک اشتر توصیه می‌کند دلت را از محبت مردم پر کن چون مردم یا هم دین تو هستند یا هم نوع تو هستند و تو به‌عنوان یک حاکم مسئولیت داری بامحبت با آنان رفتار کنی. ارتباط بامحبت مانند رابطه مادر و پدر با فرزند خود است والدین حتی بدی‌های فرزندان را در خیلی مواقع نادیده می‌گیرند. اینکه حضرت علی (ع) می‌فرمایند مردم یا هم دین تو هستند یا هم نوع تو؛ به این دلیل است که ایشان دایره مسئولیت حاکمیت نسبت به مردم را خیلی بزرگ می‌دانند.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: این جشنواره همچنین یاد مرحوم پیرنیا را نیز در ذهن من تداعی کرد. مرحوم پیرنیا زمانی که در مورد خصیصه‌های معماری ایرانی صحبت می‌کردند مفهوم مردم واری استفاده می‌کردند. مرحوم پیرنیا می‌گفتند بنا باید مردم وار باشد لذا اهمیت مشاعات بنا را مهم‌تر از اصل بنا می‌دانست و عنوان می‌کرد بناها باید فضایی برای مردم فراهم کنند اینکه بازارهای کوچک و بزرگی احداث شود که تماماً مغازه باشد و فضای فراخی برای مردم فراهم نکند این بازار بنایی نیست که کارکرد مردم‌داری داشته باشد.

در ادامه عاملی از ضرورت تغییر در نگاه روابط عمومی ها سخن به میان آورد و گفت: مردم‌داری در روابط عمومی باید به‌جای رئیس داری باید موردتوجه قرار گیرد و محور خدمات روابط عمومی ضمن نمایندگی کردن سازمان، توجه به مردم و ذی‌نفعان باشد. متأسفانه روابط عمومی‌ها اکثراً گرفتار تشریفات و رئیس داری شدند تا مردم‌داری لذا روابط عمومی‌ها باید را به ذی‌نفعان توجه کنند و بر این اساس یک تغییر نظام مفهومی در روابط عمومی نیاز است. البته زمانی که ادبیات و کارکرد و عملکرد جامعه روابط عمومی را بررسی می‌کنیم متوجه خواهیم شد که روابط عمومی در دو دهه اخیر در ایران رشد خوبی کرده است.

ضرورت توجه به متاورس

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه با طرح این سؤال که چرا باید در مورد پدیده‌های جدید مثل متاورس سخن گفت، فکر کرد و برنامه‌ریزی نظام‌مند داشت؟ افزود: ما نمی‌توانیم بدون توجه به گذشته در حال و آینده زندگی کنیم. گاهی وقتی به پدیده‌های جدید توجه نمی‌کنیم این‌ پدیده‌ها برای ما یک نظام استبداد و جبر فناوری ایجاد می‌کنند.

عاملی تصریح کرد: زمانی که در جبر فناوری و زندان فناوری گیر می‌کنیم نمی‌توانیم برون‌رفتی برای خود به‌عنوان فرهنگ ایرانی اسلامی تصور کنیم. لذا نزدیک دو قرن می‌شود که دنیا در نظام فناوری غرب زندگی می‌کند و ما نتوانستیم در این میدان آغازگر باشیم معمولاً تقلید و تکرار کردیم. البته خیلی هنر داشتیم تکرار کردیم و نتوانستیم فناوری را در نظام و زیست‌بوم جامعه و فرهنگ ایران بازسازی کنیم که این موضوع خطر بزرگی است چراکه جامعه فاخری مانند ایران باسابقه هزاره‌ای در تمدن باید بتواند هویت خود را در تمدن فناوری‌های جدید پیدا کند.

به گفته دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ما نزدیک به دو قرن است که در احاطه نوآوری‌های دیگران زندگی می‌کنیم و معمولاً جنبه‌های اعجاب‌انگیز زندگی ما را تشکیل می‌دهد و در سبک زندگی گرفتار «جبر فناوری‌های جدید» می‌شویم و خلاقیت فرهنگی و اجتماعی را از دست می‌دهیم. لذا قبل از هر چیزی نیاز به رها شدن از «قفس شوک‌های فناوری» هستیم و از سوی دیگر نیازمند نوآوری ناظر بر بومی‌سازی و متناسب‌سازی پدیده‌های جدید با فرهنگ اسلامی – ایرانی هستیم.

عاملی افزود: زمانی که ما در قفس شوک‌های فناوری هستیم دچار خشونت نمادین می‌شویم. خشونت نمادین یعنی اینکه یک رفتارهای می‌کنیم که تناسبی با آن فناوری ندارد و استفاده‌هایی می‌کنیم که تناسبی با فناوری و زیست‌بوم زندگی ایرانی ندارد. یکی از عوامل مهم سردرگمی، دوگانگی‌های فکری و گم‌گشتگی‌های فرهنگی، زندگی در «دنیای ناشناخته‌ها» است که منجر به «خشونت نمادین»، «هویت‌های سرد» و «گسترش احساس تنهایی» است.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه با ذکر یک مثال درباره قفس شوک‌های فناوری سخنان خود را این گونه تکمیل کرد: امروز استفاده از تلفن همراه در محیط کار و تحصیل و زندگی رسوخ پیداکرده است و حتی عاملی برای نادیده شدن زن و شوهر و فرزندان در خانه شده است. این موضوع نیز یک مانعی در عرصه زندگی امروزی می‌باشد و به خاطر این است که نتوانستیم در این اکوسیستم خودمان را پیدا کنیم، بنابراین باید درباره پدیده‌های جدید اشراف و آگاهی پیدا کنیم تا بتوانیم برون‌رفت‌های از این شرایط ایجادشده پیدا کنیم.

*متاورس یک تغییر روند فناورانه است

عاملی در ادامه متاورس را یک تغییر روند فناورانه دانست و گفت: اولین نکته‌ای این است که متاورس از جنس «فناوری‌های تغییر روندی» محسوب می‌شود به تعبیری متاورس عرصه واقعی سازی ذهنیت‌ها و حسی سازی واقعیت‌ها را به وجود آورده است. آنچه از ذهن می‌گذرد در صنعت و فناوری‌های جدید یک واقعیت است، آنچه ما خیال فرض می‌کنیم تبدیل به یک عینیت واقعیت می‌شود. دلیل آن‌هم مشخص است، چراکه عرصه فناوری نو عرصه ریاضی دیجیتال است و ذهن ما هم کاملاً یک ذهن ریاضی و رقومی و الگوریتمی است.

وی افزود: بنابراین وقتی بستر برای ذهن فراهم می‌شود، آنچه در ذهن می‌گذرد یک واقعیت است و تبدیل به یک واقعیت رقومی قدرتمند می‌شود. لذا مشاهده می‌کنید که خود فضای سایبر نیز نخستین بار در رمان علمی-تخیلی نیو رومانسر (1984)، اثر ویلیام گیبسون مطرح‌شده است و ایده متاورس نیز نخستین بار در رمان علمی-تخیلی «سقوط برف» نوشته نیل استیونسن (1992) مطرح شد به خاطر این است که یک امر خیالی کاملاً واقعیت است لذا امروز نمی‌شود ما تخیلات را ساده‌انگاری کنیم. در رمان «سقوط برف» صحبت از پروتوگونیستی که قهرمان داستان است و یک وجود دو فضایی و دوشخصیتی دارد که هر دو فضا واقعیت مجازی است.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: شخصیت اصلی داستان، فردی به نام هیرو پروتاگونیست یک قهرمان است که شخصیت اصلی در آثار کلاسیک یونان بوده و پروتاگونیست به سخنگوی اصلی در مباحثه گفته می‌شد. در این داستان، هیرو به‌عنوان پیک، پیتزاهای سفارشی مردم را به در خانه آن‌ها می‌برد و شب‌ها به‌عنوان یک جنگجو در دنیای مجازی به ماجراجویی می‌پردازد و درگیر معمای یک ویروس رایانه‌ای جدید می‌شود.

عاملی افزود: بنابراین باز این دو فضایی شدنی را که سال‌ها از آن صحبت می‌کنیم که فضای واقعی و مجازی بازگشت مجازی به واقعیت و رفتن واقعیت به مجاز و امروز صحبت از فیزیکی شدن جهان مجازی می‌کنیم. در متاورس این‌ها اتفاقاتی است که تحت تأثیر جهان خیال رخ می‌دهد بعدها در سال 2011 نیز در رمان علمی- تخیلی «بازیکن واقعی شماره یک» اثر ارنست کلاین، به متاورسی به نام OASIS اشاره‌شده که از طریق یک هدست واقعیت مجازی و دستکش‌های باسیم، امکان فرار از دنیای واقعی که گرفتار بحران انرژی و در حال نابودی است به یک دنیای متاورس فراهم می‌شود.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی عنوان کرد: متیو بال، سرمایه‌گذار و تحلیل‌گر صنعت، نیز در مجموعه مقالاتی با محوریت اپیک گیمز، به این مفهوم پرداخته و ادبیات آن را توسعه داده است و این واقعیت پیدا کردن خیالات، ذهنیت و آرمان‌ها در جهان متاورس آنچه از ذهن ما می‌گذرد یک واقعیت است. آنچه از ذهن ما می‌گذرد یک واقعیت مجازی و به‌نوعی جهان آرمانی است که تبدیل به جهان واقعی شده و ظرفیت نرم‌افزاری پیداکرده است. اگر متاورس به سمت آواتارهایی حرکت کند که هیچ سنخیتی با انسان نداشته باشد و یک جنبه رباتیک آهنین داشته باشند باز موفق نخواهد شد ولی منطق متاورس متفاوت با این مجموعه بحث‌هایی که امروز راجع به متاورس می‌شود، است.

وی بابیان اینکه متاورس عرصه رقابت و همسان‌سازی و ظهور دوقلوهای آنالوگ-دیجیتال است؛ افزود: ما تجربه‌ای که در وب یک تا پنج داشتیم این بود که وب پنج به سمت وب یکپارچه حرکت کرد، یعنی نمی‌توانستیم تشخیص دهیم که این واقعیت است یا مجازی است، در واقع در وب 5، می‌خواست به این سطح برسد، حالا مفهوم جدیدی تحت عنوان متا ذکر شد و شرکت‌های پرجمعیتی مانند فیس‌بوک که 2 و نیم میلیارد نفر کاربر دارد به سمت آن حرکت کردند، آن‌هم به این خاطر که بتوانند روند جدیدی را آغاز کنند که با تنوع‌های جدید تجدید حیات کنند و جلوی کاهش ارزش سهام خود را بگیرند. اساساً فناوری به دنبال نوآوری است، اصلاً انسان جویای تنوع و امر جدید است. اگر فناوری موفق می‌شود به این دلیل است که می‌تواند این «جدید بودن» را برای انسان تأمین کنند.

*مفهوم متاورس

عاملی ادامه داد: متاورس از دو واژه متا و یونیورس به معنای فرا یا ورای جهان تشکیل‌ شده است. اگر جای کسانی که این فضا را نام‌گذاری کردند بودم نام متاپلیس (metaplace) به معنای فرامکان را بر روی این فضا می‌گذاشتم چون فرا جهان دچار یک تخیل می‌شود و معنای محققی ندارد، اما فرامکان واقعی‌تر است و سطحی را ایجاد می‌کند از جنس مکان، منتهی صنعتی و ساخته‌شده عینیت جهان فیزیکی است ولی آثار واقعی امر فیزیکی را ندارد. در متاورس عطر گل را در اختیار فرد قرار می‌گیرد اما نمی‌تواند خود گل را در اختیار او قرار دهد بنابراین یک امر فرامکان، ساخته شده است که همه بازتاب‌های امر فیزیکی را ندارد.

به گفته دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بعضی تأکید می‌کنند که متاورس به لحاظ مفهومی یک پدیده جدید نیست، بلکه تلاشی است برای محقق کردن مفروضات جهان مجازی که جهانی با نظام زمانی و مکانی رهاشده از مفهوم خطی و یکجانشینی جهان فیزیکی است. منتقدان متاورس می‌گویند اصلاً اتفاقی رخ نداده چون همان وب و ارتباطات تعاملی است و هدست واقعیت مجازی اتفاق جدیدی نیست.

عاملی افزود: واقعیت این است که تلاش‌هایی صورت می‌گیرد که برای محقق کردن مفروضات جهان مجازی است. جهان مجازی جهانی رهاشده در بستر اینترنت است که امروز متاورس دنبال این است که با مفروضات نظام زمانی و مکانی رهاشده از مفهوم خطی و یکجانشینی جهان فیزیکی این فضای دوم را بازسازی و بازطراحی کند.

وی تأکید کرد: درواقع متاورس انتقال به جهان دوم و زندگی کردن در جهان دوم به‌صورت واقعی با احراز مالکیت وابسته به کاربر و نه وابسته به پلتفرم است که مدار توجه آن انسان کاربر است؛ یعنی در اتاق پرو لباس را تن می‌کند و اندازه بودن لباس را متوجه می‌شود، ما امروز در واقعیت این کار را نمی‌توانیم انجام دهیم برای مثال وقتی وارد فروشگاه لباس می‌شویم نمی‌توانیم تمام لباس‌ها را بر تن کنیم تا اندازه بودن آن را متوجه شویم ولی دنیای متاورس این امکان برای ما فراهم می‌کند.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه جهان متاورس یک ادعای بزرگ‌تری دارد و آن خلق یک دنیا معطوف به احراز کارکردها و دارائی‌ها برای همه است، عنوان کرد: البته امروز در دنیای همه یا «omniverse» حوزه تجارت و سرگرمی‌ها بر این فضا غلبه دارد. لذا در فضای «Metatainment» از مفهوم آموزش از طریق بازی به بازی برای سرگرمی و تجارت منتقل می‌شویم. امروز متاورس، حوزه سرگرمی‌ها، صنایع فرهنگی را درگیر خودکرده است لذا متاورس جهانی را می‌سازد که برای همگان و در دسترس همگان (البته با حفظ استقلال) است.

عاملی افزود: خروج از نرم‌افزارهای بزرگ شبکه‌های اجتماعی به محیط «فضای خودم» یا «باغ محصور»(walled-garden) با رویکرد احراز مالکیت داده برای کاربران است. وب 3 واکنشی به ضعف‌های وب 2 و به‌ویژه اکوسیستم‌های باغ محصور یا مدل متمرکز در وب 2 است که پلتفرم‌هایی شبیه فیس‌بوک و یوتیوب ایجاد کرده‌اند که باعث می‌شود که اطلاعات افراد استخراج شود، حریم خصوصی آن‌ها نقض شود و توانایی آن‌ها روی کنترل محتوایی که تولید می‌کنند کاهش پیدا کند.

وی در ادامه با بیان این مطلب که متاورس هویت و دارایی منحصربه‌فرد می‌سازد، گفت: همان‌طور که می‌دانید هویت بدن فیزیکی ما منحصربه‌فرد است هویت‌های دیجیتال نیز در متاورس منحصربه‌فرد هستند. درواقع در پروتکل‌ها، ماژول شناسایی ساخته می‌شود و برنامه‌های تکمیلی آن نیز در ادامه توسعه پیدا می‌کند. بر این اساس در متاورس هویت کاربران در دست خودشان است و نوعی خودمختاری دارند، به این معنا که آن‌ها کنترل کامل روی اطلاعات هویتی خودشان دارند و به همین دلیل، نیاز به شخص ثالث برای تأیید هویت وجود ندارد.

*منطق متاورس

به گفته عاملی سؤال این است که آن منطقی که فلسفه وجود و چگونگی متاورس را منعکس می‌کند چیست؟ منطق متاورس در چهار عنوان «1) محسوس سازی جهان مجازی یا به تعبیری فیزیکی سازی جهان مجازی»؛ «2) تبدیل ذهنیت به عینیت، خیال و آرمان به واقعیت و حس به فرا حس (برآوردها)»؛ «3) تأمین و تضمین دارائی‌های فردی، نهادی، ملی، منطقه‌ای و جهانی (ایجاد نظام ارزشی جدید)»؛ «4) متراکم سازی داشته‌های شخصی و تعلقات نهادی» تعریف می‌شود.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: برای تعریف منطق اول یا همان محسوس سازی جهان مجازی یا به تعبیری فیزیکی سازی جهان مجازی باید عنوان کرد که ما امروز در فضای مجازی حسی پیدا می‌کنیم که بیشتر این حس از محیط مجازی تعامل با دیگران شکل‌گرفته ولی این حسی که متاورس به انسان می‌دهد قطعاً تجربه متفاوتی خواهد بود. البته باید خاطرنشان کرد این جهان سه‌بعدی تنها از طریق عینک‌های واقعیت مجازی نمی‌تواند توسعه پیدا کند. اینکه واقعیت مجازی به واقعیت عینی افزوده می‌شود (واقعیت افزوده) نکته قابل‌لمس منطق متاورس است. بر این اساس جهان دوم در جهان اول ادغام می‌شود و فضایی ایجاد می‌کند که فیزیکی سازی فضای مجازی در آن رخ می‌دهد.

وی گفت: در منطق دوم متاورس که همان تبدیل ذهنیت به عینیت، خیال و آرمان به واقعیت و حس به فرا حس (برآوردها) است. اینکه فرا حس چیست، می‌توان عنوان کرد که الهام از خودآگاه انسان شکل می‌گیرد یک فرا حس است و این فرا حس در این جهان بنیان مهمی دارد. نگرانی بزرگی که در متاورس وجود دارد این است که ذهن و خیال ما را ضعیف می‌کند. ما درگذشته خیال داشتیم و الآن چون این خیال تبدیل به یک عینیت بیرونی می‌شود، آن نوآوری قدیم خود را ضعیف می‌کند. وقتی دائماً در عینیت زندگی می‌کنیم خیال ما ضعیف خواهد شد. انسان اساساً به ذهنیت نیاز دارد تا بتواند از واقعیت‌های زمان، بیرون برود و یک نوع جهان جبران است که می‌تواند حل‌کننده چالش‌ها نیز باشد.

عاملی معتقد است که سومین منطق متاورس تأمین و تضمین دارائی‌های فردی، نهادی، ملی، منطقه‌ای و جهانی (ایجاد نظام ارزشی جدید) است، بدان معنی که اگر دولت و حکمرانی توجهی به دارایی‌های متاورسی نداشته باشد ایران مجازی در متاورس فروخته خواهد شد. باید در متاورس، مالکیت دارائی‌های ایران احراز شود و این دارائی متعلق به نظام جمهوری اسلامی و مردم ایران است که تأمین استقلال در این حوزه نیز بسیار مهم است. شرکت‌ها، وزارتخانه‌ها باید متاورس خود را تولید کنند، چراکه اگر این اتفاق رخ ندهد شخصی پیدا خواهد شد که با منطق بلاک چینی زمین کربلا را خریداری می‌کند و بعد ادعا می‌کند که مالکیت آن متعلق به من است و حضور در فضای متاورسی کربلا نیازمند تبادل حقوقی است.

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: 19 سال پیش بحث دو فضایی شدن را مطرح کردیم که به موازات جهان اول یک جهان دوم در حال ساخت است که باید به آن توجه کرد. قاعده گذاری و مقررات گذاری برای متاورس یک ضرورت جهانی است تصرف کردن در دارایی‌ها مجازی ملت‌ها خود نوعی اعلام جنگ است؛ بنابراین یک دارایی با منطق بلاک چین، رمز ارز و الگوریتم ساخته می‌شود. در منطق بلاک چین جعل امکان‌پذیر نیست وقتی با این منطق یک دارایی را رمزگذاری می‌کنید، امکان مشاهده همگانی دارد و کسی نمی‌تواند از آن خارج شود و یک دارایی قابل اعتبار ایجاد می‌کند.

به گفته وی منطق چهارم متاورس متراکم سازی داشته‌های شخصی و تعلقات نهادی است که تعاریف آن مشخص است. برخی به اشتباه از متاورس تعبیر به وب 3 می‌کنند. در حقیقت وب 3 در سطح تئوریک، ترکیبی از دو نسخه قبلی وب 1(وب اطلاعات) وب 2(وب تعاملی) است و یک اکوسیستم برخط غیرمتمرکز بر پایه بلاک چین است. ما امروز وارد اینترنت 3 خواهیم شد و عرصه این اینترنت متاورس است که یک زیست‌بوم با ماهیتی متفاوتی ایجاد می‌کند ولی تحت همان حکمرانی اینترنت است که در اختیار آمریکا است.

*ابزارهای متاورس

عاملی در ادامه به تشریح ابزارهای مورد استفاده در فضای متاورس پرداخت و گفت: ابزارهای متاورس «واقعیت مجازی»؛ «واقعیت افزوده»؛ «واقعیت ترکیبی»؛ «واقعیت گسترده (صنعت امحا فاصله بین واقعیت و مجاز)»؛ «صنعت شبیه‌سازی»؛ «آواتارها»؛ «بلاک چین»؛ «اینترنت همه پدیده‌ها» است. وقتی ساختار ابزارهای متاورس را بررسی می‌کنیم متوجه می‌شویم که فناوری متاورس یک اکوسیستم (زیست‌بوم) دارد. متاورس یک حوزه بین‌رشته‌ای است و موضوعات مختلفی به این حوزه مرتبط هستند. این حوزه‌ها در دو جنبه کلیدی اکوسیستم و فناوری قابل بررسی است لذا فناوری‌های کلیدی، از اینترنت واقعیت گسترده شروع می‌شود و به متاورس می‌رسد و از اکوسیستم متاورس پشتیبانی می‌کند.

عاملی در پایان تأکید کرد که باید ابعاد مختلف روند جدید فضای مجازی بر بستر متاورس را درک کرد و به ظرفیت‌سازی‌های مهم سخت‌افزاری و نرم‌افزاری توجه کرد. پیش‌بینی‌ها حکایت از این می‌کند که تا سال 1404 کسب‌وکارها متاورس به 800 میلیارد دلار تا 1000 میلیارد خواهد رسید و فرا جهان صنعتی خواهد شد که یک غلبه تصویری و زندگی سه بعد و دارائی‌های مجازی احرازشده را به‌صورت انفجاری افزایش خواهد داد.

مرکز ارتباطات و اطلاع رسانی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

#