سال 99 با تمامی کاستی‌ها، مشکلات و اتفاقات ناخوشایند و غیر منتظره، رفت و روزی نو در تقویممان ورق خورد. در سالی که گذشت، جهان دست‌خوش تحولات بسیاری بود و شیوع ویروس کرونا، به عنوان یکی از عوامل اثرگذار بر بخش های گوناگون جامعه، سایه سنگین خود را بر عرصه مهاجرت نیز گسترد و این حوزه را نیز از پیامدهای همه‌گیری بی نصیب نگذاشت.

مهاجرت، به یکی از شاخص‌های اصلی و کلیدی کشورها، در حوزه توسعه، اقتصاد و شاخص های اجتماعی و فرهنگی بدل شده است و بسیاری از کشورها زمینه‌های لازم برای شکل‌گیری شاخص دقیق و صحیح، ابزارهای سنجش، بررسی و تحلیل ابعاد مهاجرت را فراهم کرده‌اند.

اما جامعه ما تا چه میزان نسبت به چیستی، چرایی و چگونگی پدیده مهاجرت، ابعاد و اعماق آن آشنا است؟ تا چه میزان راهبردها، برنامه‌ها و ابزارهای لازم را برای بهره‌مندی از منافع مهاجرت و همچنین مصونیت از عواقب و پیامدهای آن در اختیار دارد؟ وجود تصویری روشن، علمی و موشکفانه از مقوله مهاجرت مستلزم وجود آمارها، داده‌ها و تحلیل‌های موشکافانه و دقیقی است که احصا و دسترسی به آن‌ها نیازمند وجود زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی‌های در سطح کلان ملی و همچنین ایجاد آگاهی و فرهنگ‌سازی در جامعه نسبت به ضرورت نگاه دقیق و حساب شده و اتکا به منابع موثق ارائه دهنده آمارها و تحلیل‌های این حوزه است.

وجود نهادی می در حوزه مهاجرت، حلقه مفقوده این حوزه به شمار می‌رود.تا کنون صورت بندی دقیقی از مساله مهاجرت نداشته ایم و آمار و ارقام دقیق به یکی از دغدغه‌عای کلیدی در این حوزه بدل شده است. مادامی‌که صورت بندی و آمارهای مهاجرتی کشور دقیق نباشد نمی توان به شناخت دقیق ابعاد و واقعیت‌های این پدیده پرداخت.

خلأ آمارهای دقیق و جولان آمارهای ناصحیح

مسأله آمار و ارقام مهاجرتی باید به طور جدی مورد توجه قرار بگیرد و ارائه یک آمار نادرست و غیر علمی، می‌تواند تبعات سنگینی را برای جامعه به همراه داشته باشد و هزینه‌های سنگین جبران‌ناپذیری را متوجه کشور کند. این در حالی است که ارائه آمار غلط، برای افراد ارائه دهنده پیامد و عواقب چندانی ندارد و باید هزینه و تبعات ارائه این آمارها برای شایعه پراکنان بالا برود. باید واقعیت‌های مهاجرت به طور دقیق واکاوی شود نباید ارائه شایعه ها و آمارهای غلط به مثابه یک رسم نامیمون و نادرست در جامعه ترویج شده و افراد نباید با تکیه به احساسات، حدس و گمان خود، نسبت به ارائه آمار اقدام کنند.

پاک کردن تصویر نادرست ایجاد شده به واسطه آمارهای ناصحیح مهاجرتی یکی از مشکلات جدی این حوزه است. هفته‌ای نیست که آمار تازه‌ای، عمدتا نادرست، در حوزه مهاجرت در خبرها نیاید. آمارهای بعضا نادرستی از خروج دانشجویان، هزینه‌های میلیاردی برای خروج نخبگان، پزشکان، پرستاران، استادان دانشگاه و دیگر اقشار جامعه از سوی افراد، رسانه‌ها یا حتی نهادهای مختلف ارائه می‌شود که منشأ و منبع قابل اعتنایی ندارند.

بیش از یک دهه فعالیت در این حوزه نشان داد که یافتن آمارهای قابل اعتنا و دقیق در حوزه مهاجرتی یکی از دشوارترین کارها در پژوهش‌های این حوزه است. در صورت ادامه روند ارائه آمارهای نادرست مهاجرتی، یک روند بی اعتمادی نسبت به آمارهای حتی درست شکل می‌گیرد و باورپذیری آن از سوی جامعه با مشکل مواجه خواهد شد.

به طور مثال، در پرسشنامه‌ای جامع که از اقشار گوناگون جامعه به صورت آنلاین گردآوری کرده‌ایم میل افراد به مهاجرت را مورد بررسی و واکاوی قرار میدهیم. نخستین چالشی که در این نظرسنجی با آن مواجه هستیم، این است که باور افراد به اثربخشی این دست اقدامات کاهش یافته و در بعضی موارد، افراد نسبت به مشارکت در نظرسنجی ترس و واهمه دارند.

به طور کلی می‌توان گفت رویکردها نسبت به آمارها و ارقام مهاجرتی در کشورمان صرفاً ناظر به دو حوزه است. بخشی از آمارها صرفا آینده نگرند و به ریشه‌ها و منشأ اتفاقات توجهی ندارد. همچنین برخی دیگر از آمارها، گذشته‌نگر هستند و فقظ توصیفی از آن‌چه که در گذشته رخ داده است ارائه می‌دهد؛ در حالی که می‌بایست بخش قابل توجهی از تحلیل‌ها و امارها، ناظر به آینده‌ی پیش رو باشد و قبل از وقوع علاج واقعه کند. به طوری که به ریشه‌ها و علل بپردازد تا جلوی صرف هزینه‌های کلان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برای کشور جلوگیری کند.

اگر به آمارها سروشکلی دقیق بدهیم، جامعه و نیز به حکمرانان و سیاستگذاران سود می‌برند. اما ساختارمندی آمارها و داده‌های حوزه مهاجرت چگونه می‌تواند به کشور یاری برساند؟ آمارها و تحلیل های دقیق که هم آگاه به گذشته و هم ناظر به آینده باشد، می تواند تصویری روشن از دلایل، انگیزه‌ها و ریشه‌های مهاجرت به تصمیم‌سازان و جامعه ارائه دهد و نسبت به پیامدها، عواقب و حتی منافع این موضوع آگاهی لازم را ایجاد کند. اگر شاخص درستی در حوزه مهاجرت داشته باشیم و داده‌های قابل قبولی را ارائه دهیم، می‌توانیم حرکت حکمرانان و سیاستگذاران را نیز به سمت و سویی صحیح هدایت کنیم.

ضرورت تغییر بارو جامعه نسبت به مهاجرت

متاسفانه گرایش جامعه نسبت به موضوع مهاجرت، رویکردی صفروصدی است. بخشی از جامعهف به موضوع مهاجرت صرفا به عنوان پدیده ای بسیار مثبت نگاه می‌کند و در مقاب، گروهی دیگر این پدیده را به مثابه یک پدیده مخرب و بسیار منفی می‌نگرند. در حالیکه نباید صرفاً به جنبه‌های مثبت یا صرفاً توجه شود. مسأله مهاجرت نیز همچون بسیاری از پدیده‌های دیگر، منافع و آسیب‌ها، پوسته و ریشه‌هایی دارد و بنابراین، در مواجهه با این پدیده می‌بایست به تمامی ابعاد آن توجه شود.

در گام نخست باید از نگاه های سیاه و سفید پرهیز کنیم و به ویژه در حوزه مهاجرت که نیازمند نگرشی موردی و بر اساس شرایط و ویژگی‌های هر فرد می تواند محیط یا مضر باشد این نگاه در رسانه های ما به موضوع مهاجرت نیست وجود دارد که صرفاً منفی است و در تعادل میان منفی و مثبت به مسایل آنطور که هست پرداخته نمی شود. متاسفانه از پدیده مهاجرت، نه تنها توصیف دقیقی ندارد بلکه تحلیل دقیقی نیز از این پدیده در دست نیست.

جامعه ای که مهاجرت را نسخه‌ای عمومی و همه شمول برای حل تمامی مشکلات می‌داند و به این باور رسیده است که این کار، درمان تمامی دردهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است؛ در صورتی‌که مهاجرت هیچ عنوان نسخه عمومی ندارد و باید به صورت موردی و فرد به فرد مورد بررسی قرار بگیرد. متاسفانه «مهاجرت کور» یکی از آسیب‌های مبتلا به جامعه است و افراد نسبت به جایی که مهاجرت می‌کنند، اطلاعات عمیق و دقیقی نداشته و صرف مهاجرت، مقصدی را برمی‌گزیند.

در صورتی‌که مهاجرت یک نسخه عمومی و ثابت ندارد و در هر سوی آن یعنی چه خروج از کشور و چه بازگشت، هزینه‌های سنگینی را به فرد و جامعه تحمیل می‌کند؛ به همین دلیل خوب است که افراد جامعه نگاه دقیقی به مهاجرت داشته باشند و از رویکردهای احساسی و افراطی و مغالطه آمیز پرهیز کنند.

ضرورت وجود نهادی متولی در سطح ملی برای حوزه مهاجرت

عدم وجود ساختار و حتی توجهی در سطح ملی از یک سو و ارائه آمارهای نادرست از سوی دیگر، کار را دوچندان دشوار ساخته که بخش قابل توجهی از تمرکز و توان پژوهشگران رصدخانه مهاجرت ایران، صرف ابهام‌زدایی، صحت‌سنجی یا شفاف سازی اظهارات افراد یا امارهای ارائه می‌شود و به طور مستمر در تلاش هستیم تا جامعه را نسبت به واقعیت گمانه‌ها و شایعات ارائه شده آگاه کنیم و به مقوله مهاجرت نور بتابانیم.

باید مراکز و متولیانی داشته باشیم که شاخص های اجتماعی مهاجرتی را به درستی بشناسد، تبیین و تحلیل کند تا برای مساله مهاجرت، راه کار دقیق و کارآمدی داشته باشیم. همچنین، باید سازوکاری ایجاد شود تا هزینه‌های ارائه آمارهای ناصحیح افزایش یافته و عواقب جدی را برای ارائه‌کنندگان آن به همراه بیاورد.

خوشبختانه در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تلاشهایی صورت گرفته است تا بتوانیم روش‌شناسی علمی و استدانداردهای علمی و دقیقی را در این حوزه پیاده سازی کنیم. رصدخانه مهاجرت ایران نیز در تلاش است که حوادث و مشکلات را پیش از آن که آثار مخربی به همراه بیاورند، شناسایی کند و به جامعه، دید دقیق‌تر و بهتری ارائه دهد؛ کوشیدیم تصویری جامع، روشن و علمی از ابعاد گوناگون مسأله مهاجرت ارائه داده و جامعه، مسئولان و سیاستگذاران و اجراکنندگان سیاست ها را نسبت به این موضوع آگاهی ببخشیم.

 با رصد روزآمد و مستمر داده‌ها و بررسی و تحلیل آن‌ها، نسبت به پدیده هایی که ممکن است آثار مخربی داشته باشد، پیشنهادها و راهکارهای لازم را ارائه داده و به جامعه نیز دید مناسبی را نسبت به مسأله ای چون مهاجرت ارائه می‌دهیم. تحقیق، در پی کشف واقعیت‌ها است و تعالی جامعه را دنبال می‌کند؛ بر همین اساس با رصد و کشف واقعیت‌ها به دنبال این هستیم که کشور را به سوی پیشرفت و تعالی سوق دهیم. امیدوارم سالی که در پیش رو داریم، مملو از روشنی و نویدبخش روزهای خوب و امیدآفرین باشد.

* مدیر رصدخانه مهاجرت ایران