نگرانی‌هایی به وجود می‌آید که در ایران آب کافی وجود ندارد و گفته می‌شود که ایران از منابع آبی تهی است. از سوی دیگر، آب‌های سطحی نیز در اثر کمبود نزولات جوی و تغذیه نشدن حوزه‌های آبریز به میزان کافی، خشکیدن رودخانه‌ها و زه‌کشی‌ها و کانال‌های طبیعی افزایش یافته است.

بر همین اساس، دورنمای آب در پنجاه سال آینده را تاریک ترسیم می‌کنند و به این دیدگاه که ایران بستر مناسبی برای کشاورزی نیست و نتیجه چنین تفکری سبب شد که سیل واردات قاچاق فرآورده‌های کشاورزی به ایران روانه شود.

از این‌که استفاده از منابع آب زیرزمینی و روزمینی باید آگاهانه و فنی مدیریت شود بر کسی پوشیده نیست و باید در مواقع خشکسالی و ترسالی، تمهیدات لازم برای مصرف بهینه آب به عمل آید.

استفاده فناورانه از منابع آبی

اما وجود یک راهبرد فناورانه و سند چشم‌انداز قابل قبول در حفظ و بهره‌برداری از منابع آبی ضرورتی است که کشور به آن نیاز دارد. فناوری‌ و دانش زمین‌شناسی می‌تواند به یاری بیاید و منابع تازه‌ و کم‌تر شناخته‌شده‌ای را برای تامین نیاز آب در اختیارمان قرار بدهد.

در بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی به ویژه از سازندهای سخت مانند سنگ‌های کربناته یکی از روش‌های نو و کارآمدی است که می‌تواند یاری‌گر کمبود آبی کشورمان باشد. این سنگ‌ها ابتدا دچار شکستگی شده و سپس فرآیند انحلال را تحمل می‌کنند که نتیجه آن ایجاد حفره‌های کوچک و بزرگ، استاول‌ها، پونورها یا مجاری مکنده، بسیار بزرگی ازآبخانه باصطلاح کارستی به وجود می‌آید که ایران در این حوزه پنجمین کشور بزرگ منابع کارست در جهان است.

برای شناخت منابع کارستی کشور ابتدا مطالعاتی ار طریق آرایه‌های ژئوفیزیکی صورت می‌گیرد با استفاده از روش‌های فناورانه به ویژه بروش ژئوالکتریک و کاربرد روش CRP، شناخت شکستگی‌های گسله در عمق و پس از آن انجام حفاری‌های دورانی لازم برای مغزه‌گیری در مناطقی که آنومالی‌های ژئوفیزیکی در عمق وجود منابع کارستی و شبکه شکستگی‌ها را تائید می‌کند، می‌تواند در نهایت منابع عظیم از آب‌های پنهانی کارستی را مورد بهره‌برداری مردم کشور قرار دهد.

آب‌های بی‌کربناته در حوزه‌های آبریز به تدریج کربنات کلسیم را رسوب می‌دهند و خروج گاز کربنات  سبب جایگزینی آب در حفره‌ها و شکستگی‌ها می‌شود که به دنبال آن فضاهایی خالی بصورت غارهای بزرگ و کوچک به ابعاد غیر‌قابل تصور چندین هزار متر مکعبی و حتی بسیار بزرگتر به وجود می‌آید.

این فضاهاً از آب فراوان برخوردارند و آن‌هایی که در سطح زمینی تشکیل می‌شود، می‌تواند جاذبه‌ای برای توسعه دهنده زمین‌گردشگری باشد.

غار علی‌سرد که به اشتباه علیصدر گفته می‌شود، غار قوری قلعه، کتله‌خور، یخ‌مراد، دربند سمنان و بسیاری از غارهای بزرگ و کوچک در حوزه زاگرس و ایران مرکزی و البرز ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای توسعه منابع کارستی در کشور پهناور ایران‌زمین است. در مواردی مانند غار کتله‌خور در زنجان به وسیله دالان‌ها و مجاری مکنده به طول 60 کیلومتر و حتی بیشتر چشمه‌های کارستی متعددی را از خود نشان داده است که دشت‌های مسیر و پائین‌دست را سیراب می‌کند و وارد رودخانه‌هایی مانند قزل‌اوزن و... می‌شود.

در مورد استفاده از آب‌های کارستی که عموما از سنگ‌های کربناته نشأت می‌گیرند براحتی می‌توانند کمبود منابع آبی کشور را به ویژه در مواقع بحرانی مانند خشکسالی و کم‌آبی ناشی از عدم بارندگی‌های فصلی جبران کنند.

لذا با داشتن بیشتر از 500000 کیلومتر مربع منابع کارستی آبدار در کشور چگونه می‌توان از کم‌آبی و فقدان آب در کشور رنج برد؟ از این رو با همت و کوشش فعالان فناور و متخصصین منابع آب کشور و مطالعات دقیق زمین‌شناسی برای شناخت شکستگی‌های عمقی می‌توان به منابع آبی عظیمی در عمق نه چندان دور از سطح زمین دست پیدا کرد و آب‌های کارستی زیرزمینی را به سطح زمین هدایت کرد.

کشور ما به واسطه کوهستانی بودن و داشتن قله‌های مرتفع، از منابع آبی سطحی خوبی نیز برخوردار است؛ رودخانه‌های اترک در شرق دریای کاسپین و ارس در غرب دریای کاسپین، رودخانه‌های جنوب به شمال مانند رودخانه سفیدرود با آورد سالانه حدود 4 میلیارد متر مکعب، زنجان‌رود، قزل‌اوزن، شفارود، گاماسیاب در غرب، کارون در جنوب، وجود دریاچه‌های کوچک مانند بختگان، دریاچه گهر در خرم‌آباد، رودهای دجله و فرات و دنباله آنها اروندرود در ایران، رودخانه کل در غرب بندرعباس و 16 تا 30 رودی که به طرف البرز شمالی در جریان است همگی از منابع سطحی آب به شمار می‌رود.

همچنین وجود خلیج فارس، دریای عمان که به اقیانوس متصل هستند همگی نشان از احاطه آب از چهارگوشه کشور دارد. قله‌های مرتفع دماوند و سبلان، قله دنا، کوه با عظمت تفتان همگی حاکی از وجود برف و روان‌آب‌های دائمی به سمت دشت‌های خود و نهایتاً باعث تغذیه منابع کارستی در عمق بین 250 الی 300 متری هستند.

مهم‌ترین لازمه بهره‌گیری از منابع کارستی، استفاده از نیروی انسانی متخصص، روش‌های فناورانه و عزم جدی برای پیاده سازی این روش‌ها است. شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق، فعالان متخصص در حوزه زمین‌‌شناسی و معدن می‌توانند این روند را توسعه ببخشند.

در طرح توسعه فناوری‌های معدن معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، این آمادگی وجود دارد که از طرح‌های نو و فناورانه در حوزه بهره‌گیری از منابع کارستی حمایت کنیم و با توسعه این ظرفیت‌ها، زمینه برای رونق روش‌های نوآورانه بهره‌برداری منابع آبی فراهم شود.

* مشاور طرح توسعه فناوری‌ها و نوآوری‌های حوزه معدن