از گذشته‌های بسیار دور، مهاجرت به عنوان یکی از مهم‌ترین جابه‌جایی‌های جمعیتی و با اهداف و رویکردهای مختلف مورد توجه جوامع بوده است. سیاست‌ها و رویکردهای داخلی و بین‌المللی دولت‌ها بر مهاجرپذیری و مهاجرفرستی کشورها تاثیرات متفاوتی داشته است. ممکن است برخی از کشورها این پدیده را با نگاهی تیزبینانه، به فرصت تبدیل کنند اما در مقابل، بسیاری از کشورها با توجه به شرایط اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی یا فرهنگی از آن یک تهدید بسازند.

کشورمان نیز در سال‌هایی که پشت سر گذاشت، در رویارویی با چالش‌ها و مشکلات گوناگون در ابعاد داخلی و بین‌المللی با بخش‌ها و جنبه‌های مختلفی از پدیده مهاجرت روبه‌رو شد

بر اساس مطالعه رصدخانه مهاجرت ایران، بالغ بر 63 درصد از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان سال تحصیلی 97-96 آمادگی و انگیزه خود را برای مهاجرت نشان داده که از این میان 42درصد اقدامات عملی را برای مهاجرت انجام دادند. در نهایت 16 درصد تمایل خود را به بازگشت اعلام کردند. اما این پرسش پیش می‌آید که مواجهه ایران در برابر پدیده مهاجرت چگونه بوده و تا چه میزان از فرصت‌های حاصل از آن بهره برده است. برای پاسخ به این پرسش نخست باید بررسی شود که چگونه مهاجرت می‌تواند فرصت‌آفرینی کند.

بازگشت نخبگان و فرصت‌ها

اگرچه ممکن است در نگاه نخست، رویکردها به پدیده مهاجرت چندان مثبت نباشد، اما سیاست بازگشت یا چرخش نخبگان، یکی از رویکردهایی است که می‌تواند به ایجاد فرصت برای کشورها کمک کند.مثال‌های موفقی از سیاست بازگشت نخبگان وجود دارد که می‌تواند به عنوان الگویی برای درک و پیاده‌سازی آن در کشور قرار بگیرد.

ژاپن به عنوان نمونه دانشجویانی را به کشورهای غربی اعزام می‌کرد و بازگشت این گروه‌ها همراه با ایده‌های نوین، رشد فناوری و گسترش صنعت بود. چین نیز مثال دیگر از این قبیل کشورها بوده که با تدوین سیاست‌های بازگشت نخبگان تاثیرات گسترده‌ای را در بخش‌های مختلف کشور داشته است. کشور چین برنامه‌ریزی و زمینه‌چینی‌های متعددی برای بازگشت نخبگان به کشور انجام داده که در نهایت، انگیزه و علاقمندی نخبگان برای بازگشت به کشور را به همراه داشته است. بر مبنای این سیاست‌ها، 81درصد از دانشگاهیان در حوزه علوم پایه و بیش از 50درصد در حوزه مهندسی که در سایر کشورها تحصیل کرده بودند به چین بازگشتند.

چین به عنوان یکی از توانمندترین کشورها در حوزه پیاده‌سازی سیاست‌های مهاجرتی به شمار می‌رود و توانسته است با پیاده‌سازی شیوه‌های موفق، علاوه برا ارسال تعداد قابل توجهی از مهاجران به کشور آمریکا، بیش‌ترین بازدهی را از بازگشت افراد به چین داشته باشد. افرادی که با بازگشت‌شان نه تنها در توسعه فناوری‌های پیشرفته و رشد کشور چین اثربخش بوده‌اند بلکه توانسته‌اند این کشور را در روند صنعتی شدن و دیگر عرصه‌هیا فرهنگی و اجتماعی یاری کنند.

بنابراین، می‌توان این‌گونه گفت که پدیده مهاجرت با استفاده از راهبرد بازگشت نخبگان، می‌تواند فرصتی ارزشمند برای توسعه و پیشرفت قرار بگیرد. ایجاد ظرفیت‌های مهاجرپذیری همچنین می‌تواند با توسعه صنعت گردشگری و ایجاد بستر تعامل‌های بین‌المللی در عرصه‌های گوناگون علمی، فناورانه و صنعتی باشد.

ایران نیز در راستای بازگشت نخبگان گام‌های اثربخشی را پیموده است که از مهم‌ترین‌ این راهبردها می‌توان به همکاری با دانشمندان و متخصصان ایرانی غیر مقیم اشاره کرد که با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری آغاز شد و  زمینه‌ساز بالغ بر دو هزار فارغ‌التحصیل از برترین دانشگاه‌های جهان شد که در کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و خلاق، پژوهش‌های مرز دانش و آموزش نقش آفرینی کردند.

رشد و توسعه بازگشت نخبگان بین‌المللی و بهره‌مندی از ظرفیت‌های مهاجرت، در گروی پیاده‌سازی هرچه بهتر سیاست‌های چرخش نخبگان است و باید به طور جدی‌تری در کشور دنبال شود.

*پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران