*ایرج افشار
 منطقه ژئوپلیتیک مکران و کرانه‌های آن در مرکز خاورمیانه قرارگرفته است و پدیده سومین دوره زمین‌شناسی با میلیون‌ها سال دیرینگی است. در ادبیات سیاسی و اقتصادی جهان جایگاه ویژه‌ای را ویژه‌ی خودساخته است.
 منطقه مکران با دارا بودن توانایی‌های ژئوپلیتیک بسیار چون اقتصادی، امنیتی، دسترسی‌های منطقه‌ای و جهانی، دارای کارکردهای تولیدکننده توانی در کشور است. منطقه مکران و کرانه‌های آن در جغرافیای جهان حساس‌ترین منطقه به شمار می‌رود و جغرافیای استراتژیک آن جنبه‌های گوناگون دارد. حساسیت این منطقه برای شرق و غرب به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران انگیزه فعالیتی برای حضور کشورهای بزرگ‌شده است که برخورد کین آمیز را شدنی می‌سازد.

منطقه و دریای مکران یکی از پنج حوزه استراتژیک جهان، زیرگروهی از حوزه‌ی استراتژیک اقیانوس هند بوده و همه‌روزه گواه گذشتن میلیون‌ها بشکه نفت و بخش قابل نگرشی از نیروی جنبنده چرخ‌دنده‌های صنعتی غرب است. این ویژگی به ایران برترین نگرش و به‌جا آوردن نقش پایدار دریکی از ارزشمندترین گذرگاه‌های جهان را بخشیده است. کشورهای منطقه‌ای و جهانی سعی در برپا کردن جایگاه خود همگرایی با ایران به‌عنوان قدرت برتر منطقه برآمده و در الگوهای ژئوپلیتیک خود، دادوستد با ایران را در دستور کار پیوندهای منطقه‌ای و جهانی قرار داده‌اند بنابراین می‌توان گفت دریای مکران از دید جایگاه استراتژی کلید حیاتی ارتباطی برای ایران و دیگر کشورهای منطقه است و کرانه‌های آن از دید دربرگیرندگی توانایی‌های اقتصادی، پیوندی و نظامی دارای ارزش بسیار است.

منطقه مکران و کرانه‌های آن از باختر بندر جاسک در هرمزگان تا بندر گواتر در سیستان و بلوچستان که در توسعه ایران سهم بزرگی را ویژه‌ی خود می‌سازد در گوشه‌گیری ویژه جغرافیایی در میان گرفته است. این در حالی است که جنوب خاور ایران به‌ویژه منطقه مکران و کرانه‌های دریای مکران با داشتن توانایی‌های امنیتی، اقتصادی، پیوندهای منطقه‌ای و جهانی دارای کارکردهای پدیدآورنده توان در کشوراست که تاکنون مورد فراموشی قرارگرفته و در عمل از این توانمندی‌های محیطی، فضایی و مکانی آن بهره‌برداری درخوری صورت نگرفته است.

کرانه‌های شمالی دریای مکران و انگیزه چیرگی بر دریای مکران، دسترسی بدون بازدارنده به آب‌های آزاد، داشتن ویژگی‌های ویژه‌ی کرانه‌ای مانند جوهای کرانه‌ها، شرایط پس‌کرانه‌ای ویژه مانند وجود بلندی‌ها در راستای کرانه و  نبود وجود گذرگاه آمدوشد میان دریای پارس و اقیانوس هند و تسهیل آن در فراهم کردن امنیت خلیج‌فارس دارای ارزش دفاعی بالایی به‌ویژه در برابر تهدیدهای قدرت‌های منطقه است.

استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان که کرانه‌های دریای مکران را در برگرفته‌اند دارای قوم‌های گوناگون می‌باشند که با یکدیگر ناهمسانی‌هایی دارند، نبود شناخت بایسته درباره‌ی ویژگی‌های نژادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این قوم‌ها و توجه نداشتن به نیازهای بنیادی آن‌ها می‌تواند موضوع‌هایی در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی به دنبال داشته باشد. افزون بر آن مکران و نواحی خاوری هرمزگان با دشواری‌های بسیاری چون ناتوانی فعالیت‌های اقتصادی، پدیده قاچاق کالا، مواد مخدر، انسان ربایی، بیکاری، پایین بودن سواد عمومی و پاره‌ای از باورهای نادرست روبرو هستند که شایسته است برنامه ریزان اجتماعی و فرهنگی کشور در جهت سامان‌دهی این قوم‌ها نگرش ویژه‌ای داشته باشند. بر پایه پژوهش‌های انجام‌شده در پیمایش پنج دهه گذشته توسط دانشمندان، جنوب خاور ایران به‌ویژه منطقه مکران و کرانه‌های آن از جایگاه‌های فرهنگی در حوزه جغرافیایی خاور فلات ایران بوده است و مانده‌های مادی این فرهنگ در پیوند بافرهنگ‌های موجود میان دشت رود سند تا ایران دیده می‌شود.

بنابراین نقش این منطقه در گسترش فرهنگ‌های ایرانی و همچنین انتقال اندیشه‌های وابسته به فرهنگ‌های هند و ایرانی در دوران پیش از اسلام از یک‌سو و سپس در سده‌های شکوفایی هنری و تاریخی چهار سده نخست اسلامی نقشی فراتر از نقش واسطه‌ای منطقه‌ای بوده است. مردم منطقه چه سنی و چه شیعه ازلحاظ دینی، زبان، آداب و رسم‌ها همانی‌های بسیاری دارند. زبان، دین و فرهنگ نمودارهای ارزشمند پیوند ریشه‌ای تاریخی و سرنوشت‌ساز میان آنان است. ریشه‌دار بودن اسلام تاریخی در منطقه و در میان مردم آن، به‌گونه‌ای گوناگون همانندی باورهای مذهبی مردم را فراهم آورده است.

امروزه باوجود نگرش دولت جمهوری اسلامی ایران در راستای محرومیت‌زدایی مکران، گشایش طرح‌های بزرگ عمرانی، فرهنگی و اقتصادی و استعدادهای سرزمینی و فرهنگی مکران به گونه‌ی کامل شناخته‌نشده و پاره‌ای از محرومیت‌های آن برجاست و لذا در انتظار راهبردهای توسعه است.


کرانه‌های دریای مکران از ناحیه‌ی کرانه‌ای دهستان فابریک بخش مرکزی شهرستان جاسک در استان هرمزگان تا دهستان سندمیرثویان بخش دشت یاری شهرستان چابهار در سیستان و بلوچستان بستری درخور ایجاد و گسترش پوشش‌های سازه‌های نیروی دریایی و هوایی است. کرانه‌های مکران به‌ویژه در پیرامون خلیج چابهار جایگاه و فضای برتر محیطی را برای طرح‌ها و برنامه‌های بلندمدت گسترده‌ی نظامی آماده می‌سازد، چنین برتری به سر آمده از چندسازه زیر است:

کرانه مکران تنها کرانه‌ی دریایی است که برخورد پایدار و بی‌واسطه‌ای با دریاهای آزاد و اقیانوس دارد، درحالی‌که دریای مازندران بستر و خلیج‌فارس نیز به انگیزه وجود تنگه هرمز نیمه بسته است. کرانه‌های مکران و انگیزه دور بودن از تنش‌ها و بحران‌های دیرینه حاکم بر خلیج‌فارس جایگاه برتری دارد. آرامش و امنیت کرانه مکران به انگیزه شمار اندک همسایگان و دوری از پهنه درگیری‌ها و کشمکش‌های دیرین است.

کرانه‌های دریای مکران در اقیانوس هند از دید جایگاه جغرافیایی، شیوه و کنترل برتری برای ورود و خروج نفت‌کش‌ها از خلیج‌فارس دارد که این جایگاه مکران را به‌گونه‌ای محور تضمین‌کننده‌ی صدور نفت جلوه‌گر می‌سازد. ایران می‌تواند با انتقال خطوط لوله نفتی از میدان‌های جنوب باختری به منطقه مکران وابستگی خود را به خلیج‌فارس کاهش می‌دهد.

تراکم نسبی بسیار پایین جمعیت در این نوار کرانه‌های و به‌ویژه کمتر توسعه‌یافتگی کرانه‌های مکران بستری درخور را برای ایجاد سازه‌های نظامی آماده می‌سازد. به‌بیان‌دیگر توسعه نظامی-دفاعی در این منطقه مبنایی برای گسترش شهرنشینی و ایجاد مکان‌های خدمات‌رسانی خواهد بود

چنانکه انگیزه توسعه امنیت و گسترش کانون‌های شهری کنارک و چابهار نیز همین سازه بوده است. نقش کنترلی و نظارتی این کرانه نسبت به خلیج‌فارس و دهانه آن برتری ژئواستراتژیک و قابل نگرشی در ایران نسبت به کشورهای وابسته به خلیج‌فارس می‌دهد. کرانه مکران از بندرعباس تا خلیج گواتر و انگیزه‌ی ژرفای بسنده‌ی دریا و چیرگی آب‌ها جایگاه برتری به ایران برای به‌کارگیری شناورهای زیرسطحی می‌دهد. خلیج‌ها و خوره‌ای گواتر، چابهار، پسابندر، جاسک و ...  چگونگی درخوری را برای پهلوگیری این شناورها آماده ساخته است. توسعه بخش نظامی در این کرانه و انگیزه تراکم پایین جمعیت، بکر بودن، دورافتادگی نسبت به هسته اصلی جمعیت کشور نه تنها دشواری بزرگی ایجاد نمی‌کند بلکه در توسعه اقتصادی اجتماعی این نواحی کرانه ای دارای بیشترین تأثیر خواهد بود.

کرانه‌ی شهرستان‌های چابهار، کنارک و جاسک جایگاه جغرافیایی درخوری برای ایجاد و تأسیس و نوسازی بندرهای ترانزیت کالا دارد با توسعه خط‌های ریلی و پیوند آن به راه آهن سراسری کرانه‌های جنوب خاوری ایران از گوشه گیری پسماندگی تاریخی نیز رها خواهد شد.

محور جاسک-گواتر کریدور درخوری برای خط لوله صلح است، این خط لوله کار انتقال گاز طبیعی پارس جنوبی به شبه قاره هند را بر عهده دارد. در این میان جاسک با اندازه‌ها و شاخص‌های جایگزین صنعتی کانون درخوری برای توسعه پتروشیمیایی است.

دریای مکران زرخیزترین سرچشمه صید را نسبت به خلیج فارس و دریای مازندران در خود جای داده است. کرانه‌های مکران از این دید می‌تواند محور درخوری برای توسعه شیلات در همه جنبه‌های آن به شمار آید.


جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه جایگاه کرانه‌های خود، چیرگی به دریایی مکران از یک سو و پیوند با کشورهای درون قاره ای آسیای مرکزی از سویی دیگر، پیوسته در درازنای تاریخ مورد توجه گردشگران بوده و گذرگاهی آرام برای کالای بازرگانی به شمار می‌رفته است. کرانه‌های آبی دریای مکران و سیستان و بلوچستان و هرمزگان در پیمایش پنج ماه از سال خوش آب و هوا، آرام و زیباست. هوای خوب و دلپذیر، پاییز و زمستان، موج‌های ملایم دریا در کنار پرندگان زیبای دریای این کناره‌ها که از نمودارهای طبیعت به شمار می‌رود و از دید صنعت گردشگری خوشایند بوده است.
*مردم شناس و چهره ماندگار علمی کشور